آسیب شناسی نقش دولت در کمک به توسعه نشر کشور در جهان

به نام خدا

آسیب شناسی نقش دولت در کمک به توسعه نشر کشور در جهان

مجید جعفری اقدم

مدیرعامل آژانس ادبی و ترجمه پل

کمک به توسعه نشر کشورها در جهان سال هاست که مورد توجه دولت ها می باشد.نوع ،شیوه و اهداف کشورها برای این منظور بسته به رویکرد و نوع نگاه آنها  و همچنین بر حسب مقتضیات زمان متفاوت و اشکال مختلفی داشته است.

در ایران اسلامی ما نیز نزدیک به سه دهه است که کمک به توسعه نشر ایران در جهان  با اهداف ،رویکردها و اشکال مختلفی مورد توجه و وثوق متولیان فرهنگی بوده است .در برهه ایی از تاریخ گرانسنگ نظام جمهوری اسلامی ایران کمک به حضورر نشر ایران در جهان با هدف تبلیغ آثار مذهبی و انقلابی در عرصه های بین المللی مد نظر متولیان فرهنگی کشور بوده است.از اینرو ناشران عمدتا دولتی یا شبه دولتی مورد حمایت قرار می گرفتند تا کتاب های ایرانی در موضوعات مورد نظر حکومت را به زبان های مختلف ترجمه و چاپ کرده و به روش های مختلف، از جمله ارسال به رایزنی های فرهنگی ایران در خارج یا دیگر موسسات داخلی و خارجی وابسته به دولت و همچنین عرضه و فروش این نوع کتاب ها در نمایشگاه های بین المللی کتاب در کشورهای مختلف ،در معرض توجه و اطلاع مخاطبان خارجی مشخص قرار دهند. در این دوره ناشران خصوصی نقش چندانی نداشتند و کارها به سازمان تبلیغات اسلامی،سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و برخی زیر مجموعه های وزارت ارشاد اسلامی و تعدادی از ناشران خصوصی که از امکانات دولتی بهره مند می شدند،سپرده می شد.

در دولت اصلاحات در کنار این شیوه حمایتی، کمک به ناشران خصوصی و دولتی برای معرفی آثار خود در موضوعات مختلف،در کشورهای دیگر نیز مورد توجه قرار گرفت.از این طریق علاوه از کتاب ها در موضوعات مذهبی،انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، کتاب های زیادی در موضوعات کودک و نوجوان و ادبیات داستانی امکان نمایش و معرفی در رویدادهای بین المللی پیدا کردند. همچنین علاوه از ناشران دولتی و وابسته به دولت عوامل نشر دیگر از جمله ناشران خصوصی،نویسندگان،تصویرگران و آژانس های ادبی امکان حضور در رویدادهای بین المللی را پیدا کردند. در این دوره علاوه از نگاه تبلیغی و ترویجی ،رویکرد کمک به توسعه اقتصاد نشر کشور از طریق ورود به معادلات اقتصاد نشر جهانی مد نظر و مورد توجه متولیان فرهنگی قرار گرفت.اما از آنجا که ایران عضو کنوانسیون برن و معاهده کپی رایت جهانی نبود،اعتقاد و باور چندانی به موفقیت ناشران ایرانی در بازارهای جهانی نشر وجود نداشت،از اینرو تمرکز اصلی به نمایش و معرفی آثار ایرانی در نمایشگاه های بین المللی کتاب معطوف شد.در این دور نیز تولی گری و مدیریت کار در دست موسسات دولتی یا شبه دولتی بود و ناشران خصوصی با حمایت و تحت مدیریت بخش دولتی در نمایشگاه ها و دیگر رویدادها حاضر می شدند.

در دوره بعد از اصلاحات کمک به توسعه نشر کشور در جهان از طرف دولت کمرنگ شد و اعتقاد چندانی نزد متولیان فرهنگی برای حضور بیشتر در بازارهای جهانی وجود نداشت. از طرف دیگر فکر می شد در وضع موجود  حضور نشر ایران در جهان صرفا جنبه تبلیغی می تواند داشته باشد که آنهم در مجموعه ماموریت های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی های فرهنگی ایران در جهان تعریف می شد. از آنجاییکه وزارت ارشاد اسلامی همچنان می خواست نقشی در این فرآیند داشته باشد تلاش کرد با برپایی غرفه هایی در برخی نمایشگاه های مهم کتاب،نقش خود در فعالیت های بین المللی نشر را حفظ کند. این نوع غرفه ها که با نام غرفه ملی ایران برپا می شد عملا کارآیی لازم را نداشت و به محملی برای دورهمی برخی مدیران وناشران دولتی و خصوصی نورچشمی و مورد وثوق معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و نمایش و فروش برخی آثار نفیس و کتب مذهبی و ایرانشناسی تبدیل شد.

در سال های اخیر توجه به کمک به توسعه نشر کشور در جهان دوباره مورد توجه قرار گرفته است و تلاش می شود حضور نشر ایران در جهان سامان بیشتری پیدا کند. از طرف دیگر سطح آگاهی و نوع نگاه عوامل نشر داخلی برای حضور در بازارهای بین المللی نشر وسعت بیشتری پیدا کرده است و تقاضای بخش خصوصی برای ورود به تعاملات در نشر جهانی از استقبال قابل توجه برخورار شده است. اما متاسفانه از آنجاییکه نوع نگاه و رویکرد متولیان فرهنگی مرتبط با موضوع نشربین الملل کشور با روند رو به بهبود و پیشرفت فرآیند توسعه نشر کشور در جهان نمی تواند همراهی کند و خیلی عقب تر حرکت می کند، ساختار و شاکله موجود برنامه حضور نشر ایران در جهان ،که همچنان توسط بخش دولتی مدیریت می شود و به بخش خصوصی بعنوان سیاه لشکر نگاه می شود، به شدت معیوب ،فشل و تکراری است و نیازمند اصلاح رویکرد ،سیاستگذاری و برنامه ریزی عاجل می باشد.

البته شایان ذکر است در همه این دوره ها، عده ایی از ناشران خصوصی و نویسندگان و تصویرگران فارغ از حمایت های دولتی با هزینه و برنامه خود در نمایشگاه های بین المللی کتاب و دیگر رویدادها شرکت کرده و می کنند، که در مقایسه با آثاری که با حمایت ،کمک و مدیریت دولتی در نمایشگاه ها عرضه می شوند،توفیقات زیادی در همکاری با بازارهای نشر در کشورهای مختلف،بویژه در حوزه مبادلات کپی رایت،داشته اند.

• شیوه های رایج دولت ها در کشورهای مختلف برای کمک به توسعه نشر بین الملل

حمایت دولت ها در کشورهای مختلف برای حمایت از توسعه نشر کشور مطبوع شان در جهان و بازارهای بین المللی نشر،بویژه کشورهایی که بقا و ادامه اقتصاد نشرشان در داخل و خارج تا حدود زیادی به حمایت های دولتی وابسته است، را می توان در دو محور مشخص زیر مورد بازخوانی و تحلیل قرار داد.

الف- حمایت های تبلیغی و ترویجی

الف-حمایت های تبلیغی و ترویجی

در کشورهایی که مسولین و متولیان فرهنگی مرتبط با توسعه نشر کشورشان درک درستی از بازارهای جهانی نشر و قواعد و بایسته های ساری و جاری در اقتصاد نشر جهانی دارند، حمایت های تبلیغی و ترویجی معمولا در محورهای زیر تعریف و برنامه ریزی می شوند:

 1-تهیه ، انتشار و توزیع و یا حمایت از تهیه و انتشار فراورده های تبلیغی و ترویجی درقالب نشریه،مجله،کاتالوگ و بروشور و دیگر بسترهای تبلغی و ترویجی مثل سایت ها و سامانه ها به زبان های مختلف با هدف معرفی قابلیت ها و توانمندی های بازار و عوامل نشر داخلی به مخاطبان هدف در بازارهای بین المللی نشر

2-کمک به ارتقای سواد و آگاهی عوامل نشر داخلی برای حضور موفق و هدفمند در عرصه های بین المللی در قالب برگزاری یا کمک به برگزاری کارگاهای های آموزشی در داخل و خارج

3-رایزنی و لابی کردن با مسئولان فرهنگی و نشر در کشورهای مختلف با هدف تسهیل حضور عوامل نشر داخلی در عرصه های بین المللی نشر،در مواردی همچون تسهیل در گرفتن ویزای ورود به کشورهای هدف، تامین امکانات و فضاهای لازم برای حضور آثار و عوامل نشر داخلی در نمایشگاه های کتاب و دیگر رویدادهای مربوطه با هزینه های کمتر و ………..،نه دیدارها و ملاقات های تشریفاتی و رسمی با مسولان خارجی در محل نمایشگاه ها که اغلب جنبه نمایشی و تهیه گزارش های تصویری اداری دارد.

4-برگزاری یا کمک به برگزاری رویدادها و برنامه های فرهنگی در نمایشگاه های کتاب کشورهای مقصد که مبین قابلیت ها و ظرفیت های نشر و فرهنگ مکتوب کشور مبدا باشد ، نه دورهمی ها یا شواف های سرکاری مسولان  و دیگر عوامل نشر در محل نمایشگاه کشورهای مقصد که بیشتر به درد آمار دادن فعالیت های موسسه مجری می باشد.

5-تمهید بسته های تشویقی برای عوامل نشر داخلی که حضورشان در نمایشگاه های خارجی کتاب موجبات ترجمه و نشر آثار داخلی در کشورهای مختلف می شود، نه تصمیم های دم دستی و عوام فریبانه( مثل نمونه ایی که مسئولان غرفه ایران در نمایشگاه فرانکفورت اعلام کردند مبنی بر اینکه هر ناشری بتواند حداقل 3 قرارداد کپی رایت با ناشران خارجی ببندد از پرداخت اجاره بهای غرفه اختصاص یافته معاف خواهند شد! تصمیم خامی که موجبات تبانی بین ناشران داخلی ایرانی با ناشران خارجی برای انعقاد قراردادهای صوری جهت استفاده از رانت ایجاد شده،بدون اینکه تعهدی به اجرای مفاد قراردادها داشته باشند.صد البته که پشت صحنه چنین تصمیمات خامی صاحبان افکار خام می تواندد باشد که  دادن آمارهای اداری از فعالیت هایشان جزو اولویت هایشان می باشد.)

6-تمهید طرح های حمایتی با هدف کمک به ترجمه و نشر آثار داخلی به زبان های مختلف در کشورهای خارجی(معروف به طرح های گرنت)

7-ایجاد فضا و امکانات در نمایشگاه های کتاب و دیگر رویدادهای مربوطه برای معرفی طرح های حمایتی دولتی و اجرای برنامه ها و فعالیت های مرتبط با هدف اطلاع رسانی درست و ترغیب ناشران و آژانس های ادبی خارجی برای ورورد به تعاملات با بازار نشر داخلی و….، نه اختصاص کانیتری در جلوی غرفه برای توزیع بروشورها و کاتالوگ های طرح حمایتی و….!

8-تمهید برنامه های حمایتی و تشویقی برای تسهیل و ترغیب عوامل نشر خارجی جهت حضور در نمایشگاه های کتاب و دیگر رویدادهای فرهنگی داخلی(در قالب اعطای فیلوشیپ و ……)

9-ایجاد فضا و امکانات در نمایشگاه های خارجی برای معرفی و اطلاع رسانی رویدادهای مهم داخلی(مثل نمایشگاه کتاب) با هدف جلب و جذب مخاطبین خارجی برای شرکت در رویدادهای داخلی

10-حمایت از حضور نویسندگان،مترجمان و تصویرگران داخلی برای حضور در نمایشگاه های کتب خارج،سمینارها و همایش های بین الملل،فستیوال ها و جوایز ادبی بین المللی

11-برگزاری و یا حمایت از برگزاری رویدادهای بین المللی با حضور مخاطبان خارجی در داخل و خارج

12-کمک به تسهیل موانع حقوقی و قانونی برای ایجاد بهتر و بیشتر روابط کاری بین عوامل نشر داخلی و خارجی در حوزه تبادلات کپی رایت،چاپ و تولید مشترک آثار و دیگر همکاری های مشترک

13-برگزاری برنامه ها و رویدادهای بین المللی برای ترغیب و تشویق نویسندگان ،مترجمان و محققان خارجی برای تولید آثار ارزنده در موضوعات نشر داخلی(مثل جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران)

14-حمایت از برگزاری تورهای فرهنگی بازدید عوامل نشر داخلی و خارجی از نمایشگاه های کتاب و دیگر رویدادهای مهم بین المللی در داخل و خارج

15- اندیشیدن راهکارهایی برای بهره وری از امکان تعاملات بین المللی در حوزه نشر و کتاب در توسعه دیپلماسی فرهنگی و بهبود روابط فرهنگی با کشورهای خارجی

ب- پشتیبانی از عوامل نشر داخلی برای ورود و  حضور موثر در بازارها و دیگر رویدادهای بین المللی نشر در کشورهای مختلف

دولت ها در کنار ایفای نقش های ذاتی و سازمانی خود برای بستر سازی  توسعه نشر داخلی در رویدادهای بین المللی ، تلاش می کنند از برنامه ها و پروژه های  صاحبان آثار داخلی( اعم از موسسات نشر،اتحادیه های نشر،تشکل های نشر،آژانس های ادبی،نویسنده ها،تصویرگران) برای ورود و حضور موفق و موثر در بازارهای نشر در کشورهای مختلف  پشتیبانی کنند. بدین معنی که دولت ها یا موسسات زیرمجموعه شان خود مجری برنامه های مرتبط با توسعه نشر کشور در جهان نمی شوند،بلکه می توانند از برنامه ها و پروژه هایی که از طرف بخش خصوصی پیشنهاد می شود،پشتیبانی و حمایت کنند. برای نمونه  در خصوص حضور صاحبان آثار در نمایشگاه های بین المللی کتاب ، پروژه هایی از طرف بخش خصوصی به دولت پیشنهاد می شود و دولت در صورت تایید از اجرای آنها با مدیریت خود بخش خصوصی حمایت و شاید نظارت می کند.

بنابراین دولت و موسسات زیر مجموعه وظیفه ندارند حضور بخش خصوصی در رویدادهای بین المللی را راهبری و مدیریت کنند. به عبارت دیگر دولت وظیفه ندارد برای حضور بخش خصوصی در نمایشگاه های کتاب ،به بهانه اینکه بخش خصوصی هنوز قابلیت و توان حضور در عرصه های بین الملل را ندارد،کار برنامه ریزی و اجرا را به موسسه زیر مجموعه اش واگذار کند، چرا که موسسه مطبوعه دولت نه  جزو صاحبان آثار(ناشر،تشکل نشر،آژانس ادبی…..) است،نه اجازه پرداختن به آثار دیگران(معرفی،نمایش،فروش کپی رایت،فروش فیزیک کتاب و….) بدون اجازه یا با اجازه صاحبان آثار را دارد و نه سواد این کار را بلد است. دولت یا موسسه زیر مجموعه اش اجازه ندارد به نیابت از بخش خصوصی در نمایشگاه های خارجی غرفه اجاره کند،فضاسازی و برنامه ریزی کند و آنگاه از بخش خصوصی بخواهد زیر علم آنها انجام وظیفه کنند.دولت یا موسسه های زیرمجموعه اش فقط می توانند برای پرزنته کردن فعالیت های سازمانی و اداری خودشان در نمایشگاه های خارجی حضور داشته باشند. برای مثال موسسه نمایشگاه های فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی، که مدتی است حضور نشر ایران در نمایشگاه های بین المللی را راهبری و مدیریت می کند،اجازه ندارد از طرف صاحبان آثار برای حضورشان در نمایشگاه های بین المللی کتاب تصمیم سازی،مدیریت و اجرا را عهده دار شود.این موسسه می تواند در قالب غرفه مستقل فعالیت های خودش، از جمله معرفی نمایشگاه کتاب تهران برای جذب مخاطب خارجی جهت شرکت در این نمایشگاه را انجام دهد.

متاسفانه برخی مدیران دولتی می پندارند حضور نشر ایران در جهان امری حکومتی است و باید صفر تا صد آن در اختیار دولت یا موسسات زیر مجموعه اش باشد و با این رویکرد غلط تاکنون مدیریت حضور نشر کشور در عرصه های بین المللی  توسط بخش خصوصی را سد کرده اند. البته پرمبرهن است برخی موسسات زیر مجموعه دولتی به جهت مزایا و منافعی که از تولی گری حضور نشر ایران در جهان دارند، بر ادامه وضع موجود پا می فشارند و خواهند فشرد و راقم این سطور را خواهند نواخت!!!!