نگاهی به وضعیت نشر بین‌المللی ایران
نگاهی به وضعیت نشر بین‌المللی ایران
مجید جعفری اقدم
مدیرعامل آژانس ادبی و ترجمه پل
با وجود توسعه ابزار مجازی پیشرفته در دنیای ارتباطات و تسهیل دسترسی آسان مردم جهان به هم دیگر، کتاب به عنوان یک مولفه سنتی ارتباطی تاثیر گذار، هنوز نقش و کارکرد اولیه خود را حفظ نموده و پابه‌پای سایر بسترهای ارتباطی در مراودات بین‌المللی حضور دارد.
خدمات فرهنگی مختلف در قالب رویدادهای فرهنگی- بین‌المللی از جمله نمایشگاه‌های کتاب، جلسات نقد و بررسی کتاب، جوایز ادبی و مراسم رونمایی کتاب در کنار همکاری‌های مشترک برای خلق و تولید آثار مکتوب، فرصت‌های خوب دیگری هستند که مردم فرهنگ دوست جهان را کنار هم جمع می‌آورند و به برقراری و بسط روابط فرهنگی مابین ملت‌ها کمک می‌کنند.
و اما نقش ایران و انقلاب اسلامی به عنوان کشوری بهره‌مند از پیشینه تمدنی و فرهنگی در این گستره ارتباط فرهنگی کجاست؟ وضع موجود چیست؟ و برنامه‌ها و اقدامات دولتی و موسسات و اشخاص حقیقی و حقوقی کدام‌ها هستند؟
در این کوتاه نوشته سعی می‌شود به سئوالات مطرح شده در چهار محور: وضعیت ترجمه آثار ایرانی به زبانهای غیرفارسی، حضور کتابهای ایرانی در رویدادهای بین‌المللی، چاپ و انتشار کتابهای ایرانی در خارج و نقش دولت در توسعه نشر بین‌الملل ایران پاسخ داده شود.
ترجمه آثار ایرانی به زبانهای خارجی:
ترجمه آثار ایرانی به زبانهای خارجی در دو بخش ترجمه در داخل کشور و ترجمه در کشورهای دیگر قابل بررسی است.
ترجمه در داخل کشور که عمدتاً شامل کتاب‌هائی با موضوع مطالعات ایرانی و مطالعات اسلامی می‌باشد توسط نهادهای فرهنگی دولتی و یا تحت حمایت دولت انجام می‌گیرد. موسسات غیردولتی انگشت‌شماری هستند که برنامه محوری فعالیت‌شان پرداختن به این مهم باشد. همت بعضی موسسات و انتشارات خصوصی در ترجمه کتابهای دینی و ارسال آنها به خارج از کشور ستودنی است. اما عمده ترجمه و انتشار آثار ایرانی و مذهبی در سازمان‌های دولتی مثل انتشارات الهدی (وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)، مجمع جهانی اهل بیت(ع) و موسسه جهانی اسلام و … انجام می‌گیرد. ضمناً سازمان‌های دولتی دیگری همچون کانون پرورش فکری کودک و نوجوان در ترجمه کتابهای کودک و نوجوان ایرانی اقدامات مفیدی را انجام می‌دهند.
اقدامات دیگر در ترجمه آثار ایرانی به زبانهای غیرفارسی اقدامات منسجم و سازماندهی شده‌ای نیستند و بیشتر در گرو همت و ابتکار بعضی موسسات دولتی و خصوصی، ناشران و نویسندگان می‌باشد.
تاکنون نهاد و موسسه خاصی که بتواند امور مربوط به ترجمه آثار ایرانی به زبانهای خارجی را ساماندهی و مدیریت کند در کشور وجود نداشته است ظاهراً مرکزی تحت عنوان “مرکز ساماندهی ترجمه و نشر معارف اسلامی و علوم انسانی” قرار است که این مهم را عهده دار باشد ولی عملا چنین اتفاقی نمی افتد.
حضور کتابهای ایرانی در رویدادهای بین‌المللی
نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب مهمترین عرصه حضور کتاب‌ها و عوامل نشر در جهان می‌باشند. در بیش از 20 کشور همه ساله نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب برگزار می‌شود و بعضی از آنها به جهت وسعت و میزان بالای شرکت کنندگان از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
به‌طور نمونه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت که همه ساله در ماه اکتبر برگزار می‌شود، تقریباً همه کشورهای دارای صنعت نشر شرکت می‌کنند. در این تجمع عظیم عوامل نشر برنامه‌های مختلف فرهنگی دیگر انجام می‌گیرد که در بالا بردن سطح آگاهی ناشران،نویسندگان و دوستداران کتاب از جزئیات و اخبار نشر بین‌المللی نقش مهمی ایفا می‌کنند.
حضور جدی کتابهای ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب به 17 سال پیش بر می‌گردد، از زمانیکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تمهیداتی را برای شرکت ناشران ایرانی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت اندیشید، پیش از آن کتابهای ایرانی بیشتر توسط رایزنی‌های فرهنگی ایرانی در نمایشگاه‌ها یا مراسمی که توسط خود آنها برگزار می‌شد به نمایش در می‌آمدند و بیشتر حالت نمایشی داشت.
حضور ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب معمولاً از طریق مؤسسات دولتی و یا وابسته به دولت و از طریق شرکت مستقل ناشران خصوصی انجام می‌گیرد.
ناشران دولتی و خصوصی معدودی به قواعد حضور در بازارهای بین‌المللی نشرآشنا هستند. تهیه بروشورها و کاتالوگ‌های مخصوص معرفی آثار، تنظیم قرار ملاقات‌ها، انجام گفتگوها و مذاکرات به زبان حرفه‌ای بازارهای بین‌المللی نشر، آشنایی با قراردادها و مستندات همکاری‌های فی‌مابین، آشنایی با بازارهای نشر کشورهای مختلف و داشتن رابطه با آژانس‌های ادبی و ناشران بین‌المللی کشورهای مختلف از جمله قواعد بازی حضور در نشر بین‌الملل می‌باشد.
هنوز برای ناشران دولتی و غیردولتی ما این موضوع جا نیفتاده است که کار حضور در بازارهای بین‌المللی نشر امری تخصصی است و آنها باید در سیستم نشر خود کارشناس حرفه‌ای آشنا به قواعد و قوانین این بازارها را داشته باشند. صرف آشنایی مختصر به زبان انگلیسی، شرط کافی برای حضور در عرصه بین‌المللی نیست. تنها تهیه و چاپ بروشوری دو زبانه از کتاب‌ها که عمدتاً دارای اشتباهات فاحشی هستند دلیل رفتن و حضور در بازارهای بین‌المللی نمی‌باشد.
با این همه ناشران خصوصی در مقایسه با ناشران دولتی علی رغم برخورداری حداقلی از امکانات و توان مالی، توفیق بیشتری داشته‌اند و بنا به اظهار خودشان قراردادهایی برای واگذاری کپی رایت آثارشان با آژانس‌های ادبی یا ناشران خارجی منعقد کرده‌اند.
از ناشران دولتی و یا وابسته به دولت انتشارات الهدی، انتشارات کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، میراث مکتوب، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت و چند ناشر دیگر بیشترین شرکت را در نمایشگاه‌های کتاب داشته‌اند و عمدتاً کتابهای چاپ خودشان را در کنار بعضی کتابهای مذهبی و ایرانشناسی در غرفه‌های خود عرضه می‌نمایند. بیشتر این نوع شرکت در نمایشگاه‌ها برای نمایش و معرفی آثار است و معمولاً کارکرد تجاری ندارند و بیشتر برای تبلیغ دستاوردهای انقلاب بزرگ اسلامی ایران می باشند.
ضمناً همه ساله یک الی دو ناشر ایرانی میهمان نمایشگاه کتاب فرانکفورت هستند و تسهیلات ویژه‌ای از طرف نمایگشاه برای این ناشران قایل می‌شوند.
در چند سال اخیر معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از طریق مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی، کتابهای ناشران ایرانی را در نمایشگاه فرانکفورت و در بعضی نمایشگاه‌های بین‌المللی کشورهای دیگر در غرفه‌های مستقل و نسبتاً برنامه‌ریزی شده به نمایش می‌گذارد.
ضمن ارج گذاشتن به تمام تلاش‌های انجام گرفته در حوزه حضور نشر ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی، باید اذعان داشت نتایج قابل توجهی از این اقدامات تاکنون گزارش نشده و تاکنون اسم کتاب ایرانی که در نتیجه این فعالیت‌ها توسط ناشر خارجی چاپ و منتشر شود اعلام نشده است.
چاپ و انتشار کتابهای ایرانی در خارج
همه ساله تعداد محدودی از آثار ایرانی توسط ناشران خارجی در دنیا چاپ و منتشر می‌شود. نویسندگان بعضی از این کتاب‌ها مقیم خارج از کشور هستند و عمدتاً در موضوع رمان و سیاسی کتاب می‌نویسند و اغلب رویکرد مخالف با مبانی جمهوری اسلامی ایران دارند.
این نوع کتاب ها معمولاً در انتشارات معتبر خارجی چاپ می‌شوند و مورد حمایت شبکه توزیع کتاب در جهان قرار دارند و در حد وسیعی با تبلیغات جانبی در بازار نشر بین‌الملل ارائه می‌گردند. ضمناً بعضی از این نوع کتاب‌ها نیز توسط ناشران ایرانی مقیم خارج از کشور چاپ و منتشر می‌شوند که البته از توفیق چندانی برخوردار نیستند.
مجموعه دیگری از کتابهای ایرانی با همکاری و حمایت مالی رایزنی‌های فرهنگی ایران در کشورهای خارجی و بعضی از مؤسسات خارجی طرفدار جمهوری اسلامی ایران توسط ناشران خارجی ترجمه و چاپ می‌شوند. ناشران این نوع کتاب‌ها ناشران معروفی نیستند لذا بعد از انتشار به جهت عدم برخورداری از تبلیغ و توزیع مناسب، زیاد در متن اخبار نشر جهان قرار نمی‌گیرند و اطلاع رسانی خوبی در مورد آنها انجام نمی‌پذیرد با نظام جمهوری اسلامی ایران خیلی ناچیز باشد.
علاوه از دو مورد ذکر شده در بالا یک سری کتابهای ایرانی نیز با ابتکار ناشران و نویسندگان داخلی در برقراری ارتباط با آژانس‌های ادبی و ناشران خارجی به زبانهای خارجی ترجمه و توسط ناشران خارجی چاپ و منتشر می‌شوند. حمایت بعضی از نویسندگان و اندیشمندان ایرانی مقیم خارج در برقراری ارتباط نویسندگان ایرانی با ناشران خارجی در چاپ و انتشار این نوع کتاب‌ها مؤثر می‌باشد. ترجمه و چاپ کتاب‌هایی از احمد دهقان، محمدرضا بایرامی، ابراهیم حسن‌بیگی و موسی بیدج و تعدادی دیگر از نویسندگان ایرانی از این دست کتاب‌ها می‌باشد.
نقش دولت در توسعه نشر بین الملل ایران
در بیشتر کشورهایی که صنعت نشر آنها از مرز کشورهایشان فراتر رفته و در سطح بین‌المللی بیشتر بازارهای نشر را در اختیار گرفته‌اند یا مشارکت فعال دارند معمولاً از حمایت‌های دولتی برخوردار بوده‌اند. این نوع کشورها بعد از هدف‌گذاری در سیاست توسعه نشر خود، برنامه‌ها و راهبردهای مشخصی را تنظیم و سازمان‌های مشخصی را برای پیشبرد این برنامه‌ها تأسیس نموده‌اند.
حمایت از ترجمه آثار به زبانهای خارجی، حمایت از چاپ آثار توسط ناشران خارجی، حمایت از حضور ناشران خصوصی و نویسندگان و مترجمان در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب و سایر رویدادهای بین‌المللی نشر و حمایت از برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی کتاب ایران در سایر کشورها از جمله اقدامات اولیه هستند که نیازمند توجه جدی دولت و متولیان فرهنگی کشور می‌باشند.
در کشور ما سازمان و یا تشکیلات مستقلی که این نوع حمایت‌ها را سازماندهی و یا به عبارتی حمایت و نظارت کند، وجود ندارد. این بدان معنی نیست که دولت هیچ حمایتی از توسعه نشر ایران در جهان انجام نمی‌دهد ولی این حمایت‌ها به قدری بدون برنامه‌ریزی و پراکنده است که معمولاً منجر به نتیجه مطلوب و مورد انتظار نمی‌شود.
بیشتر کتابهای ایرانی که با حمایت دولت ترجمه و چاپ می‌شوند معمولاً فاقد کیفیت خوب ترجمه به زبان مقصد و توزیع و پخش در کشورهای هدف می‌باشد.
اقداماتی که در زمینه حضور نشر ایران در نمایشگاه‌های کتاب انجام می‌پذیرد، اغلب در قالب کار اداری مؤسسات دولتی است و بیشتر نقش معرفی آثار ایرانی در کشورهای خارجی را دارد و نه تلاش برای واگذاری و فروش حق‌التألیف و ترجمه کتاب‌ها به ناشران خارجی. کتاب‌هایی که در ایران توسط مؤسسات دولتی ترجمه و چاپ می‌شوند معمولاً اجازه ورود به شبکه توزیع و پخش کشورهای خارجی پیدا نمی‌کنند و بیشتر در کتابخانه‌های رایزنی‌های فرهنگی خارج از کشور انبار می‌شوند و یا به بعضی مؤسسات دولتی و یا کرسی‌های ایرانشناسی و کتابخانه‌های دولتی به‌عنوان کادو اهدا می‌شود.
به‌نظر می‌رسد اگر ساز و کاری اندیشیده شود تا از ترجمه‌هایی حمایت شود که قرار است ناشر خارجی متقبل انتشار آن شود و این به‌عنوان یک فاکتور مثبت در مذاکرات ناشران و نویسندگان ایرانی با طرف‌های خارجی برای چاپ آثارشان مطرح شود، تأثیر مثبتی در رغبت و تمایل ناشران خارجی برای چاپ‌آثار ایرانی خواهد داشت.
در حوزه حمایت از حضور کتابهای ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب آنچه که در وضع موجود دولت انجام می‌دهد معرفی و نمایش آثار ایرانی توسط مؤسسات دولتی می‌باشد، مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کتاب‌هایی را جمع‌آوری، گزینش و توسط کارشناسان خود در نمایشگاه‌های کتاب معرفی می‌کند.
این کار بیشتر از ده سال است که همه ساله در چندین نمایشگاه بین‌المللی کتاب انجام می‌گیرد ولی تاکنون حق‌التألیف یا ترجمه کمتر کتاب ایرانی در این نمایشگاه‌ها به ناشر یا آژانس ادبی خارجی واگذار شده است. بهانه عضو نبودن ایران در کنوانسیون کپی رایت برن یا سایر کنوانسیون‌ها دلیل خوبی برای عدم موفقیت در واگذاری یا فروش حق‌التألیف کتابهای ایرانی نیست. چرا که بعضی ناشران خصوصی ایرانی که حضور هدفمند و با برنامه در نمایشگاه‌ها را دارند توانسته‌اند کپی رایت بعضی از آثارشان را به فروش برسانند. به‌نظر می‌رسد اگر دولت بتواند بخشی از هزینه‌های شرکت ناشران ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی، مثل هزینه غرفه آنها، را متقبل شود و اجازه دهد ناشران و صاحبان آثار خودشان فعالیت‌های مربوط به حضور در بازارهای بین‌المللی نشر را انجام دهند خیلی مفید فایده خواهد بود.
اقدام دیگری که شایسته است با حمایت دولت انجام گیرد حمایت از حضور ناشران، نویسندگان، شاعران و مترجمان ایرانی در رویدادهای فرهنگی و ادبی جهان از طریق نهادها و انجمن‌های غیردولتی می‌باشد. کمک به آشنایی اهالی خلق و تولید کتابهای ایرانی با فضاهای بین‌الملل نشر و برقراری ارتباط‌های حرفه‌ای با همتایان خارجی، تأثیر خوبی در ایجاد انگیزه و علاقه برای اندیشیدن راهکارهای فعالیت در حوزه نشر بین‌المللی خواهد داشت.
در خاتمه پیشنهاد می‌شود دفتر یا مؤسسه ویژه‌ای با عنوان دفتر توسعه نشر بین‌المللی ایران با حمایت و تحت نظر دولت در بخش خصوصی ایجاد و تمام برنامه‌های حمایتی دولت از توسعه نشر ایران در جهان در این دفتر ساماندهی شود. البته اساسنامه و ساز و کار ایجاد فعالیت این دفتر در سال‌های پیش اندیشیده شده و در سوابق معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موجود می‌باشد.
07/09/2020
