به نام خدا
نگاهی تحلیلی به وجه بین المللی سی امین نمایشگاه کتاب تهران
مجید جعفری اقدم
رییس آژانس ادبی و ترجمه پل
نمایشگاه جایی است که در آن کالاها،خدمات،فن آوری،تکنیک های جدید و نوآوری ها برای معرفی،آشنایی مردم و فروش ، با هدف نمایش تفکرات،فن آوری های جدید،شیوه های جدید تولید و کسب بازارهای جدید، در معرض نمایش و توجه بازدیدکنندگان قرار می گیرد.برگزاری نمایشگاه پس از انقلاب صنعتی در انگلستان شروع، در آغاز قرن بیستم توسعه یافته و امروزه به صورت یکی از ارکان مهم بازرگانی در آمده است.
نمایشگاه کتاب در زمره نمایشگاه های تجاری قرار می گیرد و باید از مفاهیم،تعاریف و استانداردهای نمایشگاه های تجاری تبعیت کند.به ویژه اگر نمایشگاه کتاب عنوان بین المللی داشته باشد باید با استانده ها و هنجارهای بین المللی مطابقت داشته باشد.نمایشگاه های بین المللی کتاب نقش کلیدی در حوزه صنعت نشر هر کشوری ایفا می کنند.ناشران، آژانس های ادبی،موزعین کتاب و کتاب فروشان در نمایشگاه کتاب همدیگر را ملاقات می کنند و تعاملات و مبادلات تجاری با همدیگر را پی می گیرند.همچنین نمایشگاه کتاب محلی برای نویسندگان،مترجمان و تصویرگران فراهم می آورد تا بتوانندد با عموم مردم و سایر عوامل نشر ارتباط برقرار کنند.علاوه از اینها نمایشگاه کتاب می تواند محل مناسبی برای ارتقا دانش شرکت کنندگان و بازدیدکنندگان از صنعت نشر ، رویکردها و جریان های غالب در این حوزه باشد و این مهم اغلب در قالب نشست ها، سمینارها ، کارگاه های آموزشی و سایر رویدادهای فرهنگی و ادبی اتفاق می افتد.
در بررسی و ارزیابی کارکرد هر نمایشگاه کتاب شاید اولین نکته توجه به اهداف برگزاری آن باشد، چرا که برنامه ریزی ها برای برگزاری آن مبتنی بر اهداف آن خواهد بود.از آنجاییکه در برگزاری هر نمایشگاه بین المللی کتاب سه طرف : برگزار کننده گان و متولیان ( عمدتا دولت)،شرکت کنندگان(ناشران ، آژانس ها ادبی) و بازدیدکنندگان(مردم) دخیل و ذی نفع هستند، لذا تلفیقی از اهداف هر سه طرف در برنامه ریزی ها برای برگزاری مورد لحاظ قرار می گیرد.متولیان و برگزار کنندگان نمایشگاه کتاب به دنبال تحقق اهدافی همچون تشویق مردم به کتابخوانی، برگزاری یک رویداد فرهنگی و بین المللی برای بهره مندی در بسط دیپلماسی فرهنگی و بستر سازی برای کمک به رونق اقتصاد نشر کشور و همچنین ایجاد فرصت ها برای بسط روابط و تعاملات تجاری بین صنعت نشر داخل با صنعت نشر بین المللی، هستند.از اهداف شرکت کنندگان می توان به مواردی همچون فروش بالا در مدتی کوتاه،معرفی تازه های نشر خود ، برندسازی ، شرکت در نمایشگاه برای تداوم حضور در صنعت نشر کشور و بالاخره خرید و فروش کپی رایت و ترجمه کتاب ها ، اشاره کرد. بازدیدکنندگان(مردم) عموما با هدف خرید کتاب با تخفیف و همچنین آشنایی با تازه های نشر در نمایشگاه کتاب حضور می بابند.
در این نوشته ، چون به دنبال ارزیابی وجه بین المللی نمایشگاه کتاب تهران هستیم ،لذا از پرداختن به ارزیابی تحقق اهداف طرف های حاضر در نمایشگاه امسال چشم پوشی کرده و صرفا به ارزیابی فعالیت ها و اقدامات در بخش بین الملل نمایشگاه امسال تمرکز می کنیم تا با احصا آسیب های وضعیت موجود به راه کارهایی برای رسیدن به وضعیت مطلوب اندیشه کنیم.
الف-غلبه رویکرد فروشگاهی و نمایشگاهی در داخل به وجه نمایشگاهی و تعاملات تجاری بین المللی
اولین نکته ایی که در ارزیابی نمایشگاه کتاب تهران بیشتر از دیگر آسیب ها به چشم می آید توجه بیشتر به فیزیک کتاب و فروش آن و غفلت از توجه به مولفه تعاملات تجاری در حوزه مبادلات کپی رایت و ترجمه وسایر همکاری های تجاری در برقراری ارتباط با عوامل موثر صنعت نشر بین الملل است.با اینکه نمایشگاه های کتاب در جهان ابتدا با هدف خرید و فروش کتاب ایجاد شدند،ولی در گذر زمان آنها به جهت نوع ، رویکرد و ساختار دستخوش تحولاتی زیادی شده اند.از دهه ها پیش در اکثر نمایشگاه های معتبر و بین المللی کتاب ، همچون نمایشگاه های کتاب فرانکفورت،لندن،پاریس،بولونیا ، بوک اکسپو در امریکا ، لیبرا در اسپانیا،گوادالاجار در مکزیک و حتی نمایشگاه های مسکو،پکن ، تایپه،استانبول و ابوظبی خرید و فروش کپی رایت و ترجمه حرف اول را می زند و در بعضی از آنها به جز چند روز آخر فروش فیزیک کتاب اتفاق نمی افتد.آژانس های ادبی و مسئولان رایت ناشران از کشورهای مختلف در آنها از بازیگران اصلی و تاثیر گذار می باشند و فضاهای تعریف شده ایی در هر نمایشگاه با عنوان رایت سنتر به این امر اختصاص داده می شود.
نمایشگاه کتاب تهران در ارزیابی با این مولفه حقیقتا از استانداردهای یک نمایشگاه بین المللی کتاب فاصله زیادی دارد.علی رغم اقداماتی که در چند سال اخیر(بویژه امسال) برای تقویت این وجه مهم از نمایشگاه توجه شده است ، ولی هنوز در مرحله آزمون و خطا هستیم و باید فکر ریشه ایی برای برطرف کردن موانع و محدویت ها اندیشه شود.
ب- عدم استقبال ناشران داخلی و خارجی از حضور فعال در بخش بین الملل نمایشگاه
عضو نبودن ایران در کنوانسیون های بین المللی کپی رایت یکی از عوامل مهم در عدم انگیزه و تمایل ناشران ایرانی برای ورود به مبادلات تجاری در حوزه خرید و فروش کپی رایت و ترجمه و سایر همکارهای تجاری با طرف های خارجی و از طرف دیگر مانع استقبال ناشران خارجی در نمایشگاه کتاب تهران و صنعت نشر ایران می باشد.چرا که هر دوی آنها چتر حقوقی مطمئنی برای آثارشان در رابطه تجاری با یکدیگر نمی بینند.البته این موضوع ایراد بزرگی در تعاملات بین المللی و تقویت وجه بین المللی نمایشگاه تهران می باشد ، اما عامل بازدارنده نیست ، چرا که در برقراری روابط تجاری بین صنعت نشر با صنعت نشر جهان،همانند سایر حوزه های اقتصاد بین المللی ، راه های گریز و جایگزین مختلفی می توان اندیشید ، همانگونه که علی رغم مشکلات موجود سالانه ده ها کپی رایت و ترجمه بین ناشران ایرانی و خارجی مبادله می شود.
همه می دانیم حل این معضل و آسیب در حوزه اختیارات متولیان نمایشگاه کتاب تهران قرار نمی گیرد و جزو تصمیمات حکومتی و بالادستی است.با این همه ، متولیان فرهنگی کشور،بویژه موسسه نمایشگاه های کتاب تهران، می تواند به راهکارهای جایگزین در تمهید تسهیل برقراری ارتباط کاری بین صنعت نشر داخل و خارج و پر رنگ کردن وجه بین المللی نمایشگاه بیاندیشد.
ج- نا کارآمد بودن ترکیب جمعیتی مهمانان و مخاطبین خارجی نمایشگاه
همه ساله عده ایی از عوامل نشر از کشورهای مختلف در قالب مهمان ، مدعو یا بورسیه نمایشگاه با هزینه دولت و عده ی کمی هم بصورت بازدید کننده با هزینه شخصی در نمایشگاه کتاب تهران حضور می بابند.از طرف دیگر بعضی سفارتخانه ها و رایزنی های فرهنگی خارجی در ایران نیز با پرپایی غرفه هایی و اغلب با اهداف فرهنگی و تبلیغی در نمایشگاه شرکت می کنند. عده کثیری از موسسات نشر خارجی هم توسط نمایندگی های فروش کتاب هایشان در ایران ، آثارشان را در معرض خرید بازدیدکنندگان ایرانی قرار می دهند ، که البته هیچ نقشی در مقوله توسعه نشر بین الملل ندارند.با نگاهی گذرا به ترکیب مخاطبین خارجی نمایشگاه امسال به خوبی می توان متوجه شد که حضور اغلب آنها نمایشی و تبلیغی است و یا در خدمت ارتقا روابط فرهنگی و بخشی هم در راستای اهداف متولیان نمایشگاه قرار می گیرند. پر واضح است که نشر بین الملل ایران طرف چندانی از حضور مهمانان و مخاطبین خارجی در نمایشگاه نمی بندد و سهم بهره برداری از حضور مخاطبین خارجی در راستای توسعه نشر ایران در سطح بین الملل و کمک به برقراری ارتباط حرفه ایی و کاری بین عوامل نشر ایران با عوامل نشر کشورهای دیگر بسیار اندک است.البته در این میان نباید منکر نقش ارزنده حضور تعداد اندک از ناشران و یا مسئولین اتحادیه های ناشران کشورهای خارجی در بسترسازی برای برقراری ارتباطات و همکاری های تجاری بین صنعت نشر ایران با صنعت نشر بین الملل شد.بدیهی است که توسعه نشر ایران درعرصه های بین المللی نشر در بستر تعاملات ، ارتباطات و همکاری بین عوامل اصلی نشر(ناشران و آژانس های ادبی) اتفاق می افتد.با اینکه امسال مخاطبین خارجی حاضر در نمایشگاه ، به جهت تعداد و مرتبط بودن با حوزه نشر بین الملل ،در مقایسه با سال های ماضی بهتر بود، اما شاید ده درصد آنها می توانستند در بسط موجبات توسعه نشر کشور در بین الملل نقش ایفا کنند.
پیشنهاد می شود با تمهید مقدمات و تسهیلات(فلوشاپ) برای حضور و شرکت ناشران و آژانس های ادبی خارجی در نمایشگاه کتاب تهران ، با دو هدف عمده آشنایی آنها با توانمندی ها و قابلیت صنعت نشر ایران و ترغیب به توجه و علاقه به داشتن روابط کاری با عوامل نشر ایران بتوان در کاستن از این آسیب موجود کمک شایانی کرد.در نمایشگاه های معتبر و بین المللی کتاب ، همچون فرانکفورت ، بورسیه های نمایشگاه اغلب به ناشران مطرح و فعال کشورها اختصاص می یابد.در نگاهی به بورسیه های امسال نمایشگاه کتاب تهران به سختی می توان ناشر خارجی پیدا کرد که به درد توسعه نشر بین الملل کشور بخورد.
د- مهمان ویژه نمایشگاه
اغلب نمایشگاه های بین المللی کتاب همه ساله کشوری را به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه پذیرا می شوند.این کار عمدتا با هدف ایجاد فرصت به کشور مهمان برای معرفی قابلیت های صنعت نشر،ارتقا روابط فرهنگی و بستر سازی برای برقراری و بسط روابط و تعاملات تجاری بین صنعت نشر خود با عوامل نشر در کشور میزبان انجام می پذیرد.
با اینکه حضور کشور ایتالیا به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه امسال خود اعتباری بود به وجه بین المللی نمایشگاه، اما آنگونه که شایسته و بایسته بود عوامل نشر ایران نتوانستند ارتباط لازم با این ظرفیت را برقرار کنند.به نظر می آید ما شناخت خوبی از کارکرد مهمان ویژه در نمایشگاه را نداریم و این بیشتر به تازه بودن پدیده حضور مهمان ویژه در نمایشگاه تهران بر می گردد.از طرف دیگر کشور ایتالیا که در دو یا سه سال اخیر تمرکز اصلی خود را به مبادلات کپی رایت گذاشته،به دلیل نداشتن باور قوی به موضوع تبادلات کپی رایت و سایر همکاری های تجاری با بدنه نشر ایران، تمرکز خود را در نمایشگاه تهران بیشتر روی تقویت دیپلماسی فرهنگی بین دو کشور گذاشته بود.این کشور دو هفته قبل از نمایشگاه کتاب تهران مهمان ویژه نمایشگاه کتاب ابوظبی بود.تعداد ناشران ایتالیایی که در نمایشگاه ابوظبی حضور داشتند قابل قیاس با دو ناشری که در نمایشگاه تهران شرکت داده بودند،نیست.
شایسته است متولیان نمایشگاه تهران برای توجیه عوامل نشر داخلی از بهره مندی از حضور کشور مهمان در نمایشگاه و همچنین مسئولین برگزار کننده غرفه مهمان ویژه تمهیداتی بیاندیشند.
5- رویدادهای فرهنگی بخش بین الملل نمایشگاه
در بخش بین الملل نمایشگاه امسال در مقایسه با نمایشگاه های قبلی برگزاری رویدادهای فرهنگی ، به لحاظ کمی و کیفی، از رشد قابل توجهی برخوردار بود.اما با نگاهی اجمالی به موضوعات رویدادها برگزار شده در بخش بین الملل، به تعداد اندکی از آنها برخورد می کنیم که همراستا با هدف توسعه نشر بین الملل ایران و بستر سازی برای کمک به ارتقا دانش و اطلاع عوامل نشر کشور از بازارهای بین المللی نشر و همچنین کمک به برقراری روابط بین عوامل نشر ایران با مخاطبین خارجی حاضر در نمایشگاه بودند.
در خاتمه ،علی رغم تمام ایرادهای وارد به بخش بین الملل نمایشگاه، اذعان می داریم که بخش بین المللی سی امین نمایشگاه کتاب تهران در مقایسه با سال های گذشته رشد خوب و قابل توجهی داشت.امید است با بررسی و تحلیل دقیق نتایج حاصل از اقدامات و برنامه های امسال به رشد و تقویت وجه بین المللی نمایشگاه در سال و سال های آتی شتاب بیشتری داده شود.