ارزیابی حضور نشر ایران در رویدادهای بین المللی نشر

*چه لزومی برای حضور نشر ایران در رویدادهای بین المللی ،از جمله نمایشگاه های بین المللی کتاب،احساس می شود؟

-نمایشگاه های بین المللی کتاب از جمله رویدادهای فرهنگی مهم بین المللی هستند که با هدف گزاری بسترسازی برای تعامل بیشتر عوامل نشر از کشورهای مختلف برای ایجاد و بسط همکاری های مشترک در حوزه نشر و کتاب،بویژه در حوزه مبادلات رایت کپی و ترجمه کتاب ها و همکاری های مشترک در خلق و تولید آثار برگزار می گردند.

البته یکی از الزامات و مقدمات رسیدن به فاز تعاملات و همکاری های اقتصادی بین المللی در بازارهای نشر بین الملل حضور قاعده مند و منطبق با استانداردهای شرکت در نمایشگاه های بین المللی کتاب است.بدین معنی که عوامل نشری که می خواهند به تعاملات در اقتصاد نشر جهان ورود پیدا کنند بایستی هم خود قابلیت و توانمندی های لازم برای حضور در عرصه های بین المللی نشر را کسب کنند و هم آثاری را که می خواهند در این بازار عرضه کنند متناسب با ذائقه و سلیقه مخاطبین در بازارهای هدف باشد.با این تعریف بازیگران اصلی در بازارهای بین المللی نشر و کتاب مدیران نشر،مسئولان رایت موسسات نشر و آژانس های ادبی هستند. البته حضور گاه بگاه عوامل دیگر همچون نویسندگان،محققین و تصویرگران می تواند نگاه و رویکرد آنها را در تولید آثار مناسب ذائقه بازارهای نشر جهانی هدایت کند.شرکت کنندگان با اهداف تجاری در این نوع عرصه ها را می توان در سه گروه جمع بندی کرد:بازدیدکنندگان حرفه ایی(Trade Visitors) ، غرفه داران(Exhibitors) و آژانس های ادبی که در سالن های رایت نمایشگاه ها دارای میز مذاکره هستند.

صنعت نشر ایران با توجه به توانمندی ها و قابلیت ها در محتوا و همچنین تصویرگری می تواند از فرصت نمایشگاه های بین المللی کتاب بعنوان ویترین و بستری جهت ورود به بازارهای نشر در جهان بهره مند شود.

*با توجه به مطالب پیش گفته بازیگران اصلی در نمایشگاه های کتاب بین الملل عوامل نشر هستند،جایگاه و نقش دولت ها در این میان چیست؟

-کارگزاران فرهنگی بعضی کشورها از موقعیت نمایشگاه های کتاب خارجی به عنوان ویترینی برای نمایش داشته های فرهنگی و ادبی خود،فارغ از داشتن اهداف تجاری و اقتصادی و عمتا با هدف تبلیغ بهره می جویند و این کار معمولا توسط نهادهای دولتی و یا موسسات وابسته به آنها انجام می پذیرد.همانگونه که نهادهای فرهنگی و نشر دولتی ما در سال های نه چندان دور در نمایشگاه ها عمل می کردند و اکنون نیز این نوع حضور کم و بیش در بعضی از نمایشگاه های کتاب در خارج جاری و ساری است.

برخی عوامل نشردر برخی کشورها که برای ادامه حیات در داخل نیازمند حمایت های دولتی هستند، برای حضور در نمایشگاه های کتاب نیز نیازمند حمایت دولت می باشند.دولت ها در این نوع کشورها تلاش می کنند با فراهم آوردن فضا و تسهیلات حضور عوامل نشر خود در رویدادهای بین المللی نشر را حمایت کنند.

عوامل نشر در کشورهای دارای صنعت نشر قوی یا خود بطور مستقل در نمایشگاه ها شرکت می کنند و یا در غرفه های جمعی(Collective) با مدیریت و ساماندهی اتحادیه ها و یا تشکل های نشر خود حضور می یابند.

نقش دولت ها در همراهی با عوامل نشر برای ورود و حضور در بازارهای بین المللی نشر در مقاطعی از سیر تحول و توسعه صنعت نشر کشورها بسیار لازم و چاره ساز است.مشکلات و هزینه های بالای شرکت در نمایشگاه های خارجی،که معمولا آورده های دست به نقدی هم برای شرکت کنندگان قابل پیش بینی نیست، دولت ها را ملزم می کند که عوامل نشر داخلی علاقمند به فعالیت  در بازارهای بین المللی نشر را حمایت و همراهی نمایند.ام این نوع حمایت ها در دراز مدت تاثیرات خود را از دست می دهد و بخش خصوصی را بیشتر به دولت وابسته می سازد.لذا این نوع حمایت ها و ساماندهی حضور عوامل نشر در عرصه های بین المللی باید در مقطعی از زمان به تشکل های نشر و یا موسسات خصوصی واگذار گردد،همانگونه که امروزه در بیشتر کشورهای دارای نشر قوی و مستقل انجام می گیرد.حمایت دولت ها  از حضور ناشران در فضاهای بین المللی معمولا در قالب حمایت از تشکل ها و یا اتحادیه های نشر صورت می گیرد و خود دولت نه متولی سخت افزار کار می شود و نه متولی نرم افزار آن.

*با این تفاسیر نحوه حضور نشر ما در عرصه های بین المللی در کدام گروه از طبقه بندی های ذکر شده قرار می گیرد؟

-حضور نشر ما در رویدادهای بین المللی نشر بیشتر به حضور در نمایشگاه های بین المللی کتاب محدود می شود و در عرصه ها و رویدادهای دیگرمثل جوایز ادبی،فستیوال های ادبی و …. اغلب غائب هستیم.عمر حضور جدی ما در نمایشگاه ها نیز چندان طولانی نیست و شاید به اواخر دهه هفتاد برگردد.البته قبل از آن برخی موسسات فرهنگی  و نشر دولتی اغلب در قالب غرفه های رایزنی های فرهنگی ایران در کشورهای خارجی و یا موسسات اقماری وابسته به دولت مثل انتشارات الهدی،مجمع جهانی اهل بیت و…….. عمدتا با هدف تبلیغی در نمایشگاه ها شرکت می کردند.از اواخر دهه هفتاد علاوه از حمایت های دولت از حضور موسسات و نهادهای فرهنگی وابسته به دولت تصمیم گرفته شد بخش خصوصی نشر هم برای حضور در نمایشگاه های خارجی مورد حمایت و توجه قرار گیرند.در سال 79 برای نخستین بار اتحادیه ناشران تهران به نمایندگی از ناشران عضو و با حضور عده ایی از ناشران در غرفه مستقلی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کرد.علاوه از این برخی ناشران و آژانس های ادبی با حمایت و یا بدون حمایت دولت در غرفه های مستقل حضور یافتند.وزارت ارشاد هم در قالب غرفه نمایشگاه کتاب تهران، که توسط  معاونت بین الملل نمایشگاه تهران اداره می شد، در نمایشگاه فرانکفورت حضور می یافت و صرفا به تبلیغ نمایشگاه تهران و ثبت نام از ناشران خارجی  متقاضی شرکت در نمایشگاه تهران می پرداخت.این نوع حضور در نمایشگاه فرانکفورت تجربه خوبی بود که متاسفانه در سال های آتی ادامه نیافت.

البته حضور ایران در نمایشگاه های خارجی کتاب محدود به نمایشگاه فرانکفورت نبود.در بعضی نمایشگاه های دیگر سازمان فرهنگ و ارتیاطات اسلامی و همچنین موسسه نمایشگاه های فرهنگی با همان روش سنتی قبلی و عمدتا با هدف تبلیغی شرکت می کرد که این حضور همچنان در زمان اکنون نیز انجام می پذیرد با این تفاوت که نقش سازمان فرهنگ و ارتباطات کم رنگتر شده و بیشتر نمایشگاه ها را موسسه نمایشگاه ها شرکت می کند.

*این روند تا کی ادامه یافت و آیا  تغییری در سیر حضور نشر ایران در نمایشگاه های بین المللی کتاب اتفاق افتاد؟

-در ادامه حضور نشر ایران در نمایشگاه ها ی کتاب از نیمه دهه هشتاد به بعد نقش وزارت ارشاد پر رنگتر شد. موسسه نمایشگاه ها تولی گری برگزاری بیشتر غرفه های ایران در نمایشگاه ها را عهده دار شد و تقریبا با همان کارکرد قبلی کار را ادامه داد.اما در برگزاری غرفه ایران در نمایشگاه فرانکفورت تغییراتی اتفاق افتاد.غرفه ایران شکل و شمایل تازه ایی پیدا کرد و به جای فعالیت صرفا معرفی نمایشگاه کتاب تهران فعالیت های و برنامه های دیگری برای اجرا در غرفه ایران تدارک دیده شد،از جمله نمایش و معرفی کتاب های بیشتر و البته در مواردی فروش کتاب،بویژه آثار نفیس، و اجرای برنامه ها و نشست های فرهنگی عمدتا نامرتبط با موضوع نشر و کتاب. تا مدتی مدیریت محتوایی آن به بعضی تشکل ها ،از جمله اتحادیه ناشران آشنا، واگذار گردید.اتفاق جالب دیگری که در این دوران اتفاق می افتاد حضوری کاروانی مدیران ارشاد در نمایشگاه فرانکفورت بود! این غرفه با استقبال چندانی از طرف بخش خصوصی روبرو نشد و ناشران آن را بیشتر متعلق به دولت و یا ناشران وابسته به دولت قلمداد کردند،چرا که  اجرا و مدیریت صفر تا صد غرفه تحت نظارت ارشاد بود.ناشران از بخش خصوصی در غرفه های مستقل و بطور پراکنده در سالن های مختلف نمایشگاه شرکت می کردند.

*وضع موجود حضور نشر ایران در نمایشگاه های کتاب خارجی را چگونه ارزیابی می کنید؟

-از دهه 90 به بعد،به دنبال اعتراض ها به نتایج و کارکرد دولت از حضور در نمایشگاه های بین المللی،رویکرد جدیدی در نحوه حضور اندیشیده شد و تلاش شد حضور عوامل نشر ایرانی در غرفه ایران در فرانکفورت هم یکپارچه شود و هم در فضای آبرومندانه تری برگزار گردد.از طرف دیگر نقش بخش خصوصی در غرفه ایران توسعه یابد. از این رو موسسه نمایشگاه ها با فراهم آورد ن فضای بزرگتر، امکانات بیشتر وتمهید تسهیلات از بخش خصوصی برای  حضور بیشتر در غرفه ایران و مدیریت محتوایی غرفه دعوت بعمل آورد.این اقدام در سال های اول با مشکلاتی روبرو بود ولی در سال های اخیر سامان بهتری یافته است و مورد استقبال ناشران و سایر عوامل نشر ایرانی قرار گرفته است.همراه با این اقدام مهمان ویژه شدن ایران در بعضی نمایشگاه ای خارجی موجبات حضور هدفمندتر نشر ایران و حضور بیشتر بخش خصوصی در بعضی نمایشگاه های بین المملی کتاب را فراهم آورده است.

البته این تغییرات و اصلاحات بیشتر به غرفه ایران در نمایشگاه فرانکفورت و برخی نمایشگاه ها که ایران مهمان ویژه است ،روی داده است.در بقیه نمایشگاه همچنان روال قبلی استمرار دارد.

*از آنجاییکه معتقدید حضور مستقیم و یا غیر مستقیم دولت ها در نمایشگاه های بین المللی کتاب کمک چندانی به ورود و حضور عوامل نشر در بازارهای بین المللی نشر نمی کند فکر می کنید چرا وزارت ارشاد و موسسه نمایشگاه ها تولی گری برگزاری غرفه های ایران در نمایشگاه های خارجی را به تشکل های نشر و یا بخش خصوص واسپاری نمی کند؟

-ارزیابی بنده از اینکه نتایج قابل قبولی از حضور دولتی ها در نمایشگاه های خارجی گرفته نمی شود معطوف به تاثیرکمتر این نوع حضورها در مرتبط کردن بدنه نشر کشور به بازارهای بین المللی نشر و مراودات اقتصادی نشر در جهان است.شاید دوستان در وزارت ارشاد اهدافی را از حضور در اکثر نمایشگاه های خارجی دارند که با این نوع حضور این اهداف محقق می گردد.اگر غیر از این بود که مسئولان محترم اصراری به ادامه کار نمی کردند.

کشورهایی که برای کمک به ورود صنعت نشرشان در بازارهای بین المللی نشر هدف و برنامه دارند معمولا سعی می کنند در مقطعی از زمان بخش خصوصی را حمایت و هدایت کنند.بدین معنی که عمدتا فضا و بسترها را برای حضور موفق بخش خصوصی در عرصه های بین المللی فراهم می آورند تا آنها راه و چاه های ورود به این بازار را یاد بگیرند تا خود بتوانند حضورشان را در عرصه های اقتصاد نشر جهانی مدیریت کنند.در بیشتر کشورها هم خود اتحادیه ها و تشکل های نشر و بخش خصوصی موضوع را مدیریت می کنند و نیازی به حمایت و دخالت دولت ندارند.حالا اکثر غرفه های جمعی کشورها در نمایشگاه فرانکفورت که با عنوان غرفه ملی آن کشورها برگزار می شود توسط اتحادیه ها و یا تشکل های نشر آنها  اجرا و مدیریت می شود.

اینکه اتحادیه ها و تشکل های نشر ما به چه اندازه ایی از توانمندی و قابلیت رسیده اند که بتوانند حضور نشر ایران در جهان را تولی گری کنند،جای تامل دارد.اما باید این اقدام از جایی شروع شود.وقتی عوامل نشر کشوری در فضایی که مستقیما توسط بخش دولتی تدارک دیده شده و مدیریت می شود قرار می گیرند،ارتباط گیری آنها با مخاطبین خارجی با ملاحضاتی از طرف خارجی ها روبرو می شود.بالاخره باید این نوع فضاها در مقطعی از سیر حضور نشر ایران در جهان هویت بخش خصوصی پیدا کند.

حضور نشر ایران در نمایشگاه های بین المللی نه چندان مهم که اغلب توسط دولت اجرا و مدیریت می شود، اگر با هدف تبلیغ است ، که است، می تواند در قالب غرفه هایی که توسط رایزنی های فرهنگی در کشورهای مختلف با کمک و همکاری ارشاد و موسسه نمایشگاه ها اتفاق بیافتد.در اینصورت دیگر نیازی نخواهد بود موسسه نمایشگاه ها با هزینه های قابل توجه در نمایشگاه های مختلف با تابلو موسسه نمایشگاه ها غرفه بزند،کتاب های عمدتا موجود  جمع آوری شده در موسسه را در نمایشگاه ها نمایش دهد،البته با تعدادی از کتاب های نفیس که با قصد فروش و درآمدزایی عرضه می شوند.متاسفانه اغلب عزیزانی هم که این غرفه ها را مدیریت می کنند  اطلاع چندانی از محتوای کتاب های به نمایش درآمده را ندارند،زبان کشور محل برگزاری نمایشگاه را چندان آشنا نیستند که بتوانند با مراجعه کنندگان ارتباط برقرار کنند و اغلب شناخت چندانی از فضای  نشر کشور محل برگزاری نمایشگاه هم ندارند.