آژانس ادبی و نقش آن در توسعه نشر بین‌الملل

مجید جعفری اقدم

manager@pol-ir.com

رییس آژانس ادبی و ترجمه پل

بازار نشر جهان به نقش سازنده آژانس‌های ادبی  در توسعه نشر بین الملل پی‌برده است و از این جهت آژانس های ادبی کشورهای مختلف برای کمک به راه یابی آثار برتر کشورشان در عرصه های بین المللی نشر و بازارهای جهانی کتاب حضور فعالی در رویدادهای فرهنگی مرتبط با کتاب و نشر،بویژه نمایشگاه های کتاب دارند.با توجه به نزدیکی برگزاری سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در این مقاله به تعریف،کارکرد و نقش های آژانس های ادبی،به عنوان حلقه ی واسط در چرخه نشر،پرداخته می شود و امید می رود مطالعه آن بتواند گامی هر چند کوچک در جلب توجه و علاقه عوامل مختلف نشر و تصمیم سازان فرهنگی در ایران به حمایت از پویایی فعالیت این حلقه واسط گمشده در چرخه نشر ایران،بردارد.

آژانس ادبی چیست؟

آژانس یا بنگاه ادبی نهاد یا موسسه غیردولتی، فرهنگی و حقوقی متشکل از کارشناسان فرهنگی، ادبی، نشر و حقوقی است. این نوع فعالیت ادبی به ‌عنوان حلقه واسط خلق و تولید اثر در چرخه نشر عمل می کند. به عبارت دیگر، آژانس ادبی از طرف ناشران، نویسندگان و مترجمان نمایندگی و وکالت دارد تا آثار آنها را به ناشران در داخل و خارج معرفی و عرضه و آنها را در فروش کپی رایت اثر یا آثارشان کمک کند.

هر آژانس ادبی از همکاری عامل های مختلف که کارشناس در تالیف، ترجمه، ویراستاری، نشر، بازاریابی و مسایل حقوقی هستند، بهره می برد. اکثر نویسندگان و مترجمان حرفه ای در کشورهای مختلف برای اینکه ذهن و روحیه لطیف و خلاق خود را درگیر کارها و دغدغه‌های اجرایی و حقوقی پیچیده چاپ، انتشار و توزیع کتاب نکنند، پیگیری امور مربوطه در ارتباط با اثر یا آثار خود را به آژانس‌های ادبی می سپارند. از طرف دیگر تعامل با ناشران و دیگر عوامل تولید و توزیع کتاب، زبان گفتگو و ادبیات خاص خود را دارد که بیشتر نویسندگان و مترجمان تخصص و یا حوصله ورود و پیگیری این تعامل و استیفای حق خود را ندارند. ضمنا در بیشتر کشورها ناشران به‌طور مستقیم با نویسنده یا مترجم رابطه کاری ندارند و فقط از طریق آژانس‌های ادبی کپی‌رایت آثار را می‌خرند.

یک آژانس ادبی، بازار نشر و عوامل و ظرفیت‌های آن را به خوبی می‌شناسد و منبع موثقی برای ناشران و نویسندگان برای مشاوره و تعامل کاری و حرفه ای است. او سلیقه و ذائقه مخاطب را می‌داند و می تواند به ناشران، نویسندگان و مترجمان مشاوره دهد که چه نوع کتاب‌هایی با چه موضوعاتی در بازار روز مخاطب بیشتری دارد. نویسنده یا مترجم در تعامل مستمر با آژانس ادبی می‌تواند سوژه ها و ایده‌های جدید و مورد پسند و توجه مخاطبان را شناسایی و در آن موضوعات کتاب تالیف یا ترجمه کند تا آژانس ها و ناشران بیشتری طالب انتشار اثرش باشند.

از طرف دیگر، ناشران با بهره‌گیری از دانش و شناخت آژانس‌های ادبی روی انتشار آثاری اقدام و سرمایه‌گذاری می کنند که بتوانند به راحتی کتاب‌ها را به فروش برسانند.

یک آژانس ادبی نحوه و روش معرفی و عرضه اثر و بازاریابی برای فروش کپی رایت آن را به خوبی می داند.او با استفاده از عوامل و امکانات مختلف از جمله کامنت نوشتن ادیتورهای معروف و شناخته شده روی اثر، داشتن رابطه کاری با ناشران در موضوعات مختلف و با قابلیت های متفاوت و عرضه اثر به آنها، اثر تالیف یا ترجمه شده را به صورت فعال و تاثیرگذار در معرض فروش می گذارد.

یک آژانس ادبی به قواعد و قوانین حقوقی مذاکره و عقد قراردادهای انتشار کتاب وارد است. او از طرف نویسنده یا مترجم اثر سعی می کند کپی رایت آن را به بهترین و بالاترین قیمت بفروش برساند، چرا که هرچه مبلغ قرارداد بیشتر باشد او حق کمیسیون بیشتری عایدش خواهد شد. در ضمن، از آنجایی که آژانس ادبی مسئول پیگیری اجرای دقیق و کامل مفاد قرارداد است، سعی می کند در تنظیم و رعایت موارد قانونی و حقوقی قرارداد دقت و همیت لازم را داشته باشد.

آژانس‌های ادبی در بیشتر کشورها به جریان نشر کشور خود و جهان واقفند و سعی می کنند برای توفیق بیشتر، همسو با آن جریان، خود و مشتریانی را که نمایندگی و وکالت معرفی و فروش کپی رایت آثارشان را دارند، حرکت دهند. حتی در بیشتر کشورها آنها جریان نشر کشور را هدایت و مدیریت می کنند.

نحوه کار آژانس ادبی

از آنجایی که بیشتر آژانس‌های ادبی در سطح بین‌المللی کار می‌کنند و از مشتری‌های مختلف در زبان‌ها و موضوعات متفاوت در تمام کشورها درخواست می پذیرند امکان دارد بعضی از نویسندگان، مترجمان و ناشران ایرانی که علاقه‌مندند در بازارهای مختلف نشر بین‌الملل وارد شوند به این آژانس‌ها مراجعه نمایند. لذا در ادامه این نوشتار هرچند کوتاه به سیکل کاری آژانس‌های ادبی می پردازیم.

آژانس‌های ادبی عموما دو نوع مشتری دارند: نویسندگان و مترجمان به عنوان خالق آثار جهت فروش کپی رایت یا ترجمه اثر خود و ناشران برای خرید کپی رایت. در این تجارت ادبی رابطه مشتری‌ها با آژانس‌ها معمولا بدین صورت است که نویسندگان و مترجمان سراغ آژانس و آژانس سراغ ناشران می رود ،البته این رابطه همیشه ثابت نیست. هر نویسنده یا مترجمی که بخواهد آژانس ادبی کار معرفی و بازاریابی برای فروش کپی رایت اثرش را متقبل شود، بهتر است اقدامات زیر را انجام دهد:

1-جستجو در فهرست آژانس های ادبی دارای مجوز و یافتن آژانس معتبر،رسمی و متخصص در موضوع مورد نظر در کشور یا کشورهایی که علاقه مند است اثرش خریداری و چاپ شود.

2-نوشتن تقاضانامه مختصر و مفید.تقاضانامه معرف اثر شماست،لذا باید دقیق و مشتری پسند نوشته شود.معمولا آژانس های ادبی به تقاضاهایی که طولانی و وقت گیر باشند توجهی نمی کنند.

آژانس ادبی بعد از دریافت تقاضانامه نویسنده و مترجم و یا هر مشتری دیگر آن را به دقت مطالعه می کند.در صورت تصمیم به پذیرش بازاریابی برای فروش کپی رایت با نویسنده یا مترجم متقاضی تماس گرفته می شود و اطلاعات و جزییات بیشتری در مورد اثر و صاحب آن خواسته می شود.

بعد از دریافت اطلاعات لازم آژانس ادبی یک نمایه و معرفی‌نامه دقیق و هدفمند برای اثر تهیه می‌کند سپس با شناخت کاملی که از بازار نشر و ویژگی‌های هر کدام از موسسات نشر در داخل و خارج از کشور دارد و با بهره‌مندی از روابط حرفه‌ای خود با شبکه‌ای گسترده ای از ناشران و سایر آژانس‌ها نسبت به معرفی اثر اقدام می‌نماید. او به خوبی زبان و قواعد گفتگو با عوامل نشر را می‌داند و سعی می کند اثر را به بهترین مشتری و با بالاترین قیمت بفروشد چراکه خود قرار است از ده تا بیست درصد مبلغ قرارداد را به عنوان حق کمیسیون صاحب شود.

علاوه بر امکان ارتباطی، آژانس از فرصت های دیگری نیز که در اختیار دارد برای جلب توجه مشتری های خرید کپی رایت بهره می برد که از جمله آنها می توان به چکیده نویس های خوب،ادیتورهایی که تاییدیه آنها برای اعتباربخشی اثر شایان اهمیت است،جلسات نقد و بررسی و استفاده از فضاها و فرصت های تبلیغی دیگر اشاره کرد.

بعد از یافتن یک ناشر خوب برای خرید کپی رایت اثر،آژانس ادبی با کمک کارشناسان حقوقی خود که به انواع قراردادهای بازار نشر و مفاد آنها اطلاع واثق دارند،بین صاحب اثر و ناشر قرارداد واگذاری کپی رایت اثر را تنظیم و به امضای طرفین می رساند و تا انقضای وقت قرارداد مسئول پی گیری اجرایی و حقوقی انجام دقیق و کامل مفاد قرارداد می باشد. او در هر مرحله از دریافت مبلغ قرارداد از ناشر مطابق توافق انجام گرفته با صاحب اثر، ده الی بیست درصد از مبالغ را به عنوان حق کمیسیون کسر و مابقی را به صاحب اثر پرداخت می‌نماید.

معمولا آژانس های ادبی سعی می کنند با قراردادهای طولانی مدتی که با نویسندگان و مترجمان می بندند،کار معرفی و بازاریابی آثار نویسندگان و مترجمان معروف را در مدت زمانی طولانی به عهده بگیرند،چرا که با وقت گذاشتن روی فروش اثر یا  آثار یک یا چند نویسنده و کسب موفقیت در فروش آنها،آن نویسنده یا نویسندگان و سبک نوشتاری آنها را در بازار معروف و در فروش آثار بعدی آنها زحمت کمتری متقبل می شوند.

نقش آژانس ادبی در توسعه نشر بین الملل

در توسعه نشر بین الملل هر کشوری عناصر و عوامل مختلف نقش دارند که از جمله آنها آژانس های ادبی هستند. دایره فعالیت آژانس‌های ادبی بیش از آنکه به داخل کشورها محدود شود، فرامرزی و بین‌المللی‌است. در اکثر قراردادهای همکاری که آژانس ها با نویسندگان و مترجمان می بندند، نویسنده و آثار او را در جهان معرفی و عرضه می نمایند. در کشورهایی مثل ایران،که عضو هیچکدام از کنوانسیون‌های بین‌المللی کپی رایت نیستند ، آژانس های ادبی سایر کشورها معمولا مراوده کاری با ناشران و نویسندگان ایرانی ندارند،مگر به صورت موردی،نویسندگان ومترجمان و آثار خیلی اندک از آنها در سطح بین المللی مطرح می‌شوند.

استفاده از فعالیت‌ها و اقدامات غیرحرفه‌ای از قبیل برقراری ارتباط های مستقیم با عوامل نشر بین الملل و همچنین نمایش و عرضه آثار در غرفه‌های بعضی نمایشگاه‌های بین المللی آنهم توسط موسسات دولتی و شبه دولتی شاید برای منظورهای نمایشی خوب باشد ولی در توسعه نشر بین الملل هیچ کشوری مفید فایده نبوده و نخواهد بود.

یکی از تخصص‌های ویژه آژانس‌های ادبی شناخت بازارهای مختلف نشر و قواعد و ساز و کارهای آنها در کشورهای مختلف می باشد.آژانس های ادبی با بررسی و احصای سلیقه و ذائقه مخاطبان و ظرفیت  بازارهای نشر و شناسایی و ارزیابی قابلیت و توانمندی ناشران کشورهای مختلف نسبت به برقراری ارتباط و ورود و حضور در این بازارها برنامه ریزی می کنند.

آنها با ایجاد روابط حرفه ای و کاری با عوامل نشر در جهان، آثار نویسندگان و مترجمان کشور خود را در جهان معرفی و عرضه می‌نمایند و با توفیق در فروش کپی رایت تالیف و ترجمه آثار به نوعی موجبات گسترش دایره مخاطبین آثار مکتوب کشور خود را و توسعه و ارتقائ اقتصاد نشر کشور را فراهم می آورند.از طرف دیگر آنها با معرفی آثار نویسندگان و مترجمان خود در سایر کشورها و ترجمه و انتشار آنها در اقصی نقاط جهان بسترهای لازم برای جهانگیر شدن فرهنگ و تمدن کشور خود را در قالب کتاب و سایر آثار مکتوب میسر می‌سازند.

کار آژانس‌های ادبی فقط معرفی و عرضه آثار کشور خود در سایر کشورها نیست. آنها آثار نویسندگان و مترجمان سایر کشورها را نیز در کشور خود و در جهان معرفی می‌نمایند.از این طریق آنها به ورود و حضورفرهنگ های سایر ملت ها در کشور خود کمک می کنند و این خود به نوعی موجب ارتقا و غنای فرهنگ مکتوب و به تبع آن رشد و تعالی فرهنگ و تمدن مردم خود نیز می شود.

با توجه به مطالب پیش گفته نقش آژانس ادبی در توسعه نشر بین الملل کشورها،نقش تاثیر گذار و مهم است.در کشورهایی مثل ایران که آژانس های ادبی در چرخه نشرشان هیچ گونه حضور و فعالیتی ندارند توسعه بین المللی نشر به صورت یکطرفه اتفاق می افتد.یعنی فرهنگ مکتوب سایر کشورها با ترجمه و چاپ آثار آنها،اغلب بدون اطلاع و اجازه صاحبان آثار،در کشور ما وارد می شود و توفیق نسبی شان در فروش، موضوع تالیف و خلق آثار توسط نویسندگان داخلی را تحت الشعاع قرار می دهد.با مراجعه به سابقه تالیف و چاپ کتاب توسط نویسندگان ایرانی، قبل از فراگیر شدن چاپ کتاب‌های ترجمه شده به راحتی می‌توان به سیر نزولی تالیف و چاپ کتاب های ایرانی در بیشتر موضوعات پی برد.

به نظر می رسد نقش آژانس ادبی در توسعه نشر کشورها در جهان بیشتر از نقش آنها در توسعه نشر در داخل کشورهاست.در داخل کشور بدون واسطه آژانس ادبی ارتباط مستقیم بین ناشر و نویسنده برقرار می شود و نویسنده یا مترجم علی رغم میل و روحیه خود،مجبور است به قواعد بازی که معمولا از طرف ناشر تعیین می شود،تن دهد.البته این موضوع در مورد تعداد محدودی از نویسندگان و مترجمان معروف صدق نمی کند.ولی برقراری ارتباط مستقیم نویسنده و مترجم با ناشران خارجی و مطرح شدن آنها و آثارشان در سایر کشورها نیازمند واسطه های بین المللی و شناخته شده،از جمله آژانس های ادبی است.

ضرورت حضور آژانس ادبی در چرخه نشر

قبل از این گفتیم آژانس ادبی یک تشکیلات ثبت شده و رسمی در بیشتر کشورهاست و مشتری های آن به جهت حقوقی و پی گیری مطالبات خود با یک نهاد رسمی و پاسخگو طرف هستند.از این جهت نویسندگان و مترجمان نمایندگی و وکالت بازاریابی و فروش حق تالیف یا ترجمه اثر یا آثار خود را با اطمینان به آژانس ها می سپارند.

در اینکه آیا میسر شدن امکان فعالیت آژانس های ادبی داخلی و خارجی در کشورمفید فایده توسعه نشر در کشور و در جهان خواهد شد،شاید کم و بیش اتفاق نظر باشد،چرا که تمامی تصمیم سازان و فعالان حوزه نشر کشور مشتاق و ساعی در توسعه فرهنگ مکتوب کشور در جهان و توانمند تر شدن اقتصاد نشر هستند.

نویسندگان، مترجمان و سایر خالقان آثار علاقمندند آثارشان توسط افراد و تشکیلات متخصص و آشنا به قواعد و قوانین بازارهای نشر در سطح ملی و بین المللی معرفی، عرضه و انتشار یابد و آنان فارغ از دغدغه های اجرائی و حقوقی چاپ و توزیع کتاب،فکر و ذهنشان را معطوف تولید و خلق اثر بکنند و همچنین با مشاوره گرفتن از کارشناسان آژانس های ادبی در جریان فکری بازار نشر داخل و خارج قرار بگیرند و به ایده های تازه و مناسب ذائقه مخاطبان دسترسی داشته باشند.از این طریق رابطه آنها با عوامل بازار نشر از رابطه  با یک یا چند ناشر به مجموعه گسترده ای از ناشران ، موسسات نشر و آژانس های ادبی در کشور و جهان گسترش خواهد یافت.

ناشران نیز از وجود و فعالیت آژانس های ادبی به نوعی منتفع خواهند شد.آنها علاقمندند با بهره گیری از تخصص ،ارتباطات و اطلاعات آژانس ها شناخت خود را ازجریان و چرخه نشر در کشور و جهان به روز کنند روی ایده‌ها و پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که باب سلیقه و ذائقه مخاطب امروزی است، با بازارهای بالقوه و بالفعل نشر در کشورهای دیگر آشنا و مرتبط شوند و با عوامل و همکاران در حوزه نشر بین المللی مرتبط و رابطه کاری و حرفه ای برقرار کنند.

با تمام امتیازاتی که برای یک آژانس ادبی در توسعه چرخه نشر بر شمردیم، به جهت سوءاستفاده‌های احتمالی با عنوان آژانس ادبی باید موضوع اجازه به ورود و فعالیت آنها در حوزه نشر کشور با وسواس و توجه زیاد نگاه شود.درست است که آژانس ادبی کار فرهنگی می کند ولی به نوعی واسطه و دلال در اقتصاد نشر می‌باشد و ممکن است همانند سایر واسطه ها در معاملات اقتصادی دیگر مرتکب سوء استفاده‌هایی شود که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

-فروش کپی رایت یک اثر به چند ناشر

-فروش کپی رایت اثر یا آثار به زبان و در محدوده جغرافیائی که اجازه آن را از طرف نویسنده یا مترجم ندارد.

-نپرداختن و یا تخلف در پرداخت حق و حقوق نویسنده یا مترجم بعد از دریافت مبلغ قرارداد از ناشر یا ناشران.

-فروش کپی رایت آثار دیگر نویسنده یا مترجم که نمایندگی فروش آنها به آژانس داده نشده است.

و ده‌ها خلاف دیگر که ذکر آنها از حوصله این مقاله بیرون است. لذا قبل از صدور هر مجوزی برای فعالیت آژانس‌های ادبی در کشور باید موضوع در جلسات کارشناسی با حضور تصمیم‌سازان حوزه نشر و کارشناسان حقوقی بررسی و برنامه‌ریزی شود.

آژانس ادبی و چرخه نشر ایران

با توجه به مطالب پیش گفته شاید سوال شود چرا موضوع آژانس ادبی در جامعه نشر کشورمان به طور جدی مطرح نمی شود و موانع کدام است.آیا از ضرر و آسیبی که از قبل فعالیت آژانس‌های ادبی شاید متوجه چرخه نشر شود نگرانیم و شاید اصلا ضرورتی احساس نمی شود.

در وضع موجود نشر ایران به نظر می رسد نویسندگی و مترجمی شغل و حرفه  به حساب نمی‌آید و کمتر کسی از این راه امرار معاش می کند. در حوزه‌هایی مثل ورزش و سینما وقتی فردی ورزشکار یا هنرپیشه حرفه‌ای می شود از مدیر برنامه و یا ایجنت برای حمایت و اشاعه خود و برنامه هایش استفاده می کند.

اگر نویسنده یا مترجم ما حرفه ای شود حتما نیازمند آژانس ادبی خواهد شد. باید بپذیریم نویسندگی و مترجمی در دنیا کار جنبی و ارزشی و تفریحی نیست و نویسندگی و مترجمی در کشور ما همانند کشورهایی که چرخه نشر فعالی دارند باید تبدیل به حرفه شود. باید این قشر خلاق و تاثیرگذار مورد توجه قرار گیرند و موسساتی از جنس آژانس ادبی در خدمت سرویس‌دهی به آنها باشند و در داخل و خارج آنها و آثارشان را معرفی و نمایندگی پیگیری مطالباتشان را از اقتصاد نشر داشته باشند.

ناشر ایرانی که به‌حق در وانفسای مشکلات چاپ، انتشار و توزیع کتاب زحمات طاقت فرسایی را متحمل می شود نباید فکر کند شاید وجود آژانس ادبی رابطه مستقیم او را با نویسنده یا مترجم خدشه دارکند. یک آژانس ادبی معتبر و مطمئن می تواند کمک کار و مشاور خوبی برای ناشر باشد و او را به نویسندگان و آثار مختلف، عوامل و همکاران نشر، بازارهای بین‌المللی نشر و جریان های مختلف فکری در کشور و جهان مرتبط سازد.

پیشنهاد می شود وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی با اندیشیدن راهکارهای لازم برای ثبت حقوقی این نوع تشکیلات و حمایت ازافرادی که تخصص و علاقه ورود به این نوع فعالیت در چرخه نشر کشور را دارند، بستر تخصصی لازم  برای توسعه نشرکشور در داخل و بویژه در سطح بین المللی را فراهم آورد.