به نام خدا

طرح های حمایت از ترجمه و نشر آثار در بازارهای بین المللی نشر(گرنت) در جهان و ایران

مجید جعفری اقدم

رییس آژانس ادبی و ترجمه پل

از زمان های دور انتقال میراث ، داشته ها و یافته های فرهنگی،تمدنی و ادبی به فرامرزها در راستای تحقق اهداف صدور ارزش های ملی و میهنی و بسط و تقویت روابط فرهنگی با سایر فرهنگ ها و ملت ها با استفاده از کانال فرهنگ مکتوب جزو ودغدغه های تصمیم سازان و کارگزاران فرهنگی دولت های حاکم در هر کشوری بوده است.این امر ابتدا با ترجمه و چاپ آثار بومی به زبان های مختلف و سپس ارسال آنها به کشورهای مقصد صورت می گرفت.از آنجاییکه مرزهای فرهنگی هر کشوری محدودیت ها و ملاحضات خود را داشت،سعی می شد در مقابل این پدیده مقاومت شود.از طرف دیگر چون بازارهای نشر و  کتاب در هر کشوری قواعد و استانده های خود را داشت،لذا ورود کتاب های خارجی ترجمه و چاپ شده به زبان کشور مقصد به بازار نشر و دایره توزیع به سختی امکان پذیر می شد.از این رو کتاب های خارجی وارداتی اغلب در محدوده مراودات فرهنگی سفارتخانه ها و رایزنی های فرهنگی کشورها قرار می گرفت و بیشتر کارکردی در حد و اندازه فعالیت های سازمانی و اداری رایزنی های فرهنگی پیدا می کرد.

اما در دهه های اخیر با رشد اقتصاد نشر جهانی و گسترش همکاری های مشترک بین عموامل نشر از کشورهای مختلف،به ویژه بروز و ظهور معاملات کپی رایت و ترجمه آثار،دولت ها متوجه شدند که برای عملیاتی کردن سیاست های خود در صدور داشته های فرهنگی و تمدنی خود به فضاهای فرهنگی دیگر کشورها باید از قابلیت و امکان های بوجود آمده در اقتصاد نشر جهانی بهره ببرند و با تمهید سیاست هایی هم از همکاری و مشارکت عوامل نشر خارجی در ترجمه و نشر آثارشان  استفاده کنند و هم موجبات تسهیل ورود عوامل نشر داخلی خود به بازارهای نشر جهانی را فراهم آورند.

از این رو تقریبا از 30 سال پیش برنامه ها و پروژه هایی با عنوان گرنت(حمایت از ترجمه و نشر آثار بومی در کشورهای خارجی از طریق حمایت از ناشران خارجی) در بیشتر کشورها تعریف و طراحی شد.از این طریق هم ناشران خارجی انگیزه مالی بیشتری برای خرید کپی رایت آثار و ترجمه و نشر آنها به زبان های بومی در کشورهای خود پیدا کردند و هم کتاب های ترجمه و چاپ شده در دایره توزیع بازارهای کتاب در کشورهای مقصد قرار گرفت و بدست مخاطبین هدف رسید.

از آنجاییکه ناشران خارجی برای کمک به ورود آثار کشورهای دیگر به بازار نشر خود باید هزینه هایی همچون هزینه خرید کپی رایت از ناشر اصلی کتاب ها،هزینه ترجمه به زبان بومی و هزینه چاپ و توزیع، را متحمل می شدند،لذا دولت های کشورهای مبدا تصمیم گرفتند دربخشی از این هزینه ها  با ناشران خارجی مشارکت نمایند.

هم اکنون بیش از 100 طرح گرنت در کشورهای مختلف برای حمایت از ترجمه و نشر آثارشان در بازارهای بین المللی نشر فعالیت می کنند.این برنامه ها تاثیر و انگیزه زیادی در ناشران در اقصی نقاط جهان برای خرید کپی رایت و ترجمه و نشر کتاب های خارجی در کشورهای خود داشته است و از این طریق هم اقتصاد نشر جهانی رونق قابل توجهی داشته است و هم قرابت های فرهنگی زیادی بین ملت ها ایجاد شده است.

برنامه های حمایت از ترجمه و نشر آثار در بازارهای بین المللی نشر غالبا بصورت پروژه هایی در بازه های زمانی مشخص تعریف می شوند تا در صورت نیاز ادامه آنها با اصلاح و ایجاد تغییرات لازم با توجه به نتایج حاصله صورت گیرد.برای نمونه پروژه تدا در کشور ترکیه (طرح حمایت از ترجمه و نشر آثار ترکیه ایی در کشورهای دیگر) از سال 2005 در قالب برنامه ایی 15 ساله تعریف شد.این برنامه نقش مهمی در جهانی شدن ادبیات ترکیه ایفا نموده است و ناشران خارجی با بهره مندی از حمایت های مالی این طرح تاکنون بیش از هزار عنوان کتاب ترکی را به زبان های مختلف ترجمه و در سراسر جهان نشر داده اند.مورد دیگر از این نوع برنامه های حمایتی می توان به طرح الکلمه در کشور امارات متحده اشاره کرد . این طرح از هر ناشر خارجی که کپی رایت آثار به زبان عربی(چاپ شده در هر کشور عربی) را خریداری و در کشور خود ترجمه و نشر دهد،بابت خرید رایت هر عنوان کتاب 1000 دلار حمایت می کند و هر ناشر در هر سال می تواند برای حداکثر 10 عنوان تقاضای حمایت نماید.این طرح هم در ترجمه و نشر کتاب های عربی در سراسر جهان نقش بسزایی داشته است.همچنین طرح حمایتی”یک جاده ،یک کمربند”در کشور چین توانسته است توجه ناشران خارجی زیادی را در ترجمه و نشر آثار چینی به زبان های مختلف ایفا کند و از این نمونه های موفق حمایتی فراوان می توان مثال آورد.

طرح های گرنت در کشورهای مختلف از طرق مختلف خود و برنامه هایشان را در معرض توجه و اطلاع ناشران خارجی قرار می دهند و از جمله آنها حضور فعال در رویدادهای بین المللی نشر،بویژه نمایشگاه های بین المللی کتاب است.آنها با اعلان فراخوان های مختلف شرایط بهره مندی ناشران خارجی متقاضی را اعلام می نمایند.در پروسه اجرای طرح های گرنت معمولا روال و جریان کار بدین صورت است که ناشران خارجی متقاضی حمایت برای ترجمه و نشر آثار کشورهای خارجی در کشور خود با ارسال فرم تقاضا،مجوز نشر و کاتالوگ اثار آمادگی خود را به دبیرخانه های طرح های گرنت در کشورهای مختلف اعلام آمادگی می کنند.در صورت تایید و تصویب تقاضاها در شورای هر گرنت از ناشر متقاضی درخواست می شود مدارک تکمیلی خود از جمله تصویر قراداد خرید کپی رایت اثر/آثار،قرارداد با مترجم ،رزومه مترجم و … را تهیه و تسلیم کند.

موضوعی که یادآوری آن ضروری است عدم اطلاع و استفاده ناشران ایرانی از طرح های حمایتی کشورهای دیگر برای ترجمه و نشر کتاب های خارجی به زبان فارسی است.از طرف دیگر،از آنجاییکه بیشتر ناشران ما اغلب بدون خرید کپی رایت و حتی اجازه و اطلاع ناشران اصلی کتاب های خارجی اقدام به ترجمه و نشر فارسی آنها در کشور می کنند،مشمول این نوع حمایت ها نمی شوند.اطلاع گرنت ها در کشورهای خارجی از این موضوع باعث شده است آنها محدودیت ها و شرایط دیگری برای ناشران متقاضی ایرانی اعمال کنند،از جمله الصاق قرارداد خرید کپی رایت اثر مورد تقاضا در ابتدای اقدام به تقاضای حمایت یا گرفتن  مجوز نشر از وزارت ارشاد ایران و ……

طرح های حمایت از ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج

در کشور ما نیز متولیان فرهنگی همیشه دغدغه صدور میراث فرهنگی و اسلامی کشور به جهانن را داشته اند و برای این منظور بیشتر تلاش کرده اند از مسیر ترجمه و چاپ آثار داخلی به زبان های مختلف،آنهم اغلب از طریق نهادهای دولتی و یا موسسات نشر شبه دولتی و ارسال آنها به رایزنی های فرهنگی ایران در خارج و یا بعضی موسسات و تشکل های فرهنگی و مذهبی در کشورهای مختلف اقدام نمایند.این کار در دوره ایی توسط سازمان تبلیغات اسلامی و در سال های نزدیک توسط سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و یا موسسات اقماری وابسته به این سازمان انجام گرفته است.البته موسسات دیگری همچون جامعه المصطفی(ص) و موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره) نیز در این حوزه فعالیت های قابل توجهی داشته اند.در این شکل از عملکرد برای توسعه ترجمه و نشرآثار ایرانی در خارج هزاران عنوان کتاب،اغلب در موضوعات معارف اسلامی و علوم انسانی، در داخل کشور ترجمه و چاپ و به رایزنی ها فرهنگی و برخی موسسات در کشورهای مختلف ارسال و در دسترس مخاطبان خاص و محدودی قرار گرفته است.در مواردی هم این نوع کتاب ها با سفارش و هزینه رایزنی های فرهنگی توسط بعضی ناشران در کشورهای خارجی ترجمه و چاپ و در اختیار رایزنی ها قرار گرفته است.ضمن تقدید از تلاش های صورت گرفته باید اذعان داشت که علی رغم فعالیت های خوب و هزینه های قابل توجه صرف شده،این روش کار برای تلاش در ورود آثار ایرانی و اسلامی به بازارهای نشر جهانی توفیق زیادی نداشته است.

خوشبختانه در چند سال اخیر متولیان فرهنگی کشور ما نیز متوجه استفاده از امکان و فرصت مشارکت عوامل نشر در کشورهای خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج شده اند و تصمیم گرفته اند با تعریف  و اجرای برنامه های حمایتی از فرصت مشارکت ناشران خارجی در این خصوص بهره مند شوند.

قریب 5 سال پیش طرحی با عنوان طرح”تاپ” در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی رونمایی شد.مطابق آیین نامه این طرح قرار شد از ناشران خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی در خارج حمایت های مالی شود.ابتدا کتاب هایی شناسایی و در اولویت قرار گرفت و در سال های بعدی به تعداد آنها افزوده شد.سایت نیم بندی هم برای معرفی طرح ایجاد گردید(که متاسفانه همان سایت نیمبند به همان صورت ابندایی هنوز موجود است و گویا دوستان مسول طرح فرصت بروز کردن و کارآمد کردن آن را هنوز پیدا نکرده اند).همچنین در نمایشگاه کتاب تهران و غرفه های رایزنی های فرهنگی در برخی نمایشگاه های کتاب خارجی برای تبلیغ طرح استفاده شد و می شود.با اینکه امید زیادی برای تاثیرگذاری این طرح در اصلاح روش های قدیمی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برای توسعه نشر آثار ایرانی-اسلامی در خارج وجودداشت،اما متاسفانه به جهت اشراف اندک مسولان طرح به نحوه عملکرد و کارکرد طرح های گرنت در جهان و همچنین عدم آشنایی کافی با ساز و کارهای ورود به بازارهای بین المللی نشر،همان روش های قدیمی با نام طرح تاپ و به شیوه های دیگر جاری و ساری است.از این جهت این طرح نه مورد استقبال ناشران و آژانس های ادبی در داخل قرار گرفته است و نه مورد استقبال ناشران وآژانس های ادبی در خارج.همچنان مثل گذشته کتاب ها با هدایت ، حمایت و نظارت مرکز ساماندهی ترجمه وبا سفارش رایزنی های فرهنگی در خارج توسط برخی ناشران خارجی ضعیف و اکثرا بی نام چاپ و در اختیار رایزنی ها قرار می گیرد.

طرح دیگر،طرح گرنت در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که از 3 سال پیش فعالیت خود را آغاز نموده است.این طرح نیز در سال اول دچار کج فهمی دوستان مسول از فلسفه و کارکرد طرح های گرنت در جهان شد.بدین معنی که به جای حمایت از ناشران خارجی برای خرید کپی رایت،ترجمه و نشر آثار ایرانی در کشورهای خارجی،حمایت ها بیشتر معطوف آن دسته از ناشران داخلی شد که کتاب های ایرانی را به زبان های خارجی ترجمه و در داخل کشور چاپ می کردند.عدم کارآمدی طرح  در سال اول به گونه ایی  بود که کمتر تقاضایی از ناشران خارجی برای اعلام آمادگی جهت ترجمه و نشرآثار ایرانی به دبیرخانه طرح واصل شد.

خوشبختانه هوشمندی معاون امور فرهنگی وقت وزارت ارشاد و همچنین مسول طرح  مانع ادامه خطا رفتن مسیر طرح شد.در سال جاری این طرح با تشکیل شورای برنامه ریزی اقدام به تدوین آیین نامه و شیوه نامه جدید و کارآمد گرفت.این اقدام مثبت و همچنین همکاری و همراهی ناشران و آژانس های ادبی در داخل با دبیرخانه طرح در معرفی آن به ناشران و آژانس های ادبی خارجی موجب شد در یک سال اخیر بیش از صد درخواست حمایت از طرف ناشران خارجی برای خرید کپی رایت و ترجمه و نشر کتاب های ایرانی به دبیرخانه طرح واصل شود.طرح گرنت ایران طرحی نوپاست و نیازمند اهتمام به مراقبت و کارآمدتر کردن دارد و از جمله اقدامات بنیادی و تاثیرگذار وزارت ارشاد اسلامی در کمک به جهانی کردن نشر ایران است و امید می رود بوروکراسی اداری حاکم در دبیرخانه آن و همچنین تغییرات در معاونت امور فرهنگی و سایر مدیریت های مرتبط با این طرح موجبات کندی و کاستی آن نشود.