تاملی چند در کارنامه حضور نشر ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت

مجید جعفری اقدم

رییس آژانس ادبی و ترجمه پل

نشر ایران نزدیک به دو دهه است که در نمایشگاه بین المللی کتاب فرانکفورت  حضور می بابد و این حضور سال به سال پررنگ تر ، موثرتر  و حرفه ایی تر می شود ، به گونه اییکه بنا به گزارش روابط عمومی نمایشگاه فرانکفورت نشر ایران در مقایسه با سال ماضی بیش از 6 درصد افزایش در تعداد شرکت کنندگان  را نشان می دهد.

این رشد و حرکت رو به جلو در جنبه های مختلف،به جهت کمی و کیفی،قابل لمس است.به جهت رشد کیفی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-تعداد شرکت کنندگان،اعم از غرفه دار و بازدید کننده

2-تعداد عناوین کتاب های عرضه شده و تنوع موضوعی

3-تعداد قرار ملاقات ها و مذاکرات حرفه ایی بین عوامل نشر از ایران و ناشران از دیگر کشورها( برای نمونه اشاره می شود به بیش از صد قرار ملاقات انجام شده توسط آژانس های ادبی حاضر در غرفه ملی ایران)

4-تعداد حضور و مشارکت تشکل های نشر

5-تعداد و تنوع در برنامه های فرهنگی اجرا شده توسط بخش خصوصی،بویژه تشکل های نشر

6-تعداد حضور آژانس های ادبی( سال گذشته یک آژانس ادبی،امسال 3 آژانس ادبی)

7-تعداد حضور خبرنگاران و اهالی رسانه(پارسال 3 خبرنگار،امسال 6 خبرنگار)

8-تعداد حضور نویسندگان ،مترجمان و تصویرگران

9-تعداد معاملات و تبادلات کپی رایت و سایر همکاری های مشترک

به جهت کیفی نیز رشد قابل توجه و اعتنایی در فرآیند حضور نشر ایران در نمایشگاه فرانکفورت قابل مشاهده است:

1-تنوع در حضور فعالان نشر در موضوعات و با دیدگاه های مختلف سیاسی و فرهنگی

2-متناسب شدن نسبی موضوعات وعناوین کتاب های عرضه شده با موضوعات غالب در بازار نشر بین المللی و همسویی محتوای کتاب ها با ذائقه و سلیقه مخاطبین هدف

3-رشد قابل توجه در حرفه ایی عمل کردن بعضی ناشران ، آژانس های ادبی و تشکل های نشر(دارا بودن کاتالوگ ها و بروشورهای ویژه معرفی آثار،جدول و برنامه قرار ملاقات ها و …)

4-رشد در اعتبار طرف های خارجی ملاقات و مذاکره با عوامل نشر ایرانی(برای نمونه اشاره می شود به حضور سر ویراستار انتشارات آمازون کراسینگ از امریکا و مدیر انتشارات اکتس سود از فرانسه در غرفه آژانس ادبی پل)

5-ارتقا کیفی در نوع و موضوع رویدادهای فرهنگی اجرا شده توسط بخش خصوصی و تشکل های نشر(برای نمونه اشاره می شود به نشست های انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی با مدیران از تشکل های معتبر نشر خارجی)

این حرکت رو به رشد حضور نشر ایران در رویداد بزرگ فرهنگی جهان را می توان در چند عامل موثر زیر جستجو کرد:

1.تغییر در رویکرد و نوع نگاه معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد  نسبت به مقوله حضور در بازارهای بین المللی نشر:

همه واقفیم که در دوره معاونت جناب آقای دکتر صالحی(وزیر کنونی ارشاد) اتفاقات مبارکی در حوزه نشر ایران روی داد و توجه ویژه به توسعه نشر ایران در بازارهای بین المللی نشر، از طریق کمک به حضور هدفمند عوامل نشر در عرصه های بین المللی، از جمله آنها بود.موسسه نمایشگاه های فرهنگی، که مسئولیت عملیاتی کردن این رسالت را بر عهده داشته و دارد، نیز به همت مدیر عامل کاربلد و آشنا به قواعد حضور در عرصه های بین المللی نشر تا حدودی توانسته است زمینه ها و بسترهای لازم برای حضور قاعده مند نشر ایران در بازارهای بین المللی نشر را هموار سازد.

2-تغییر و اصلاح مستمر در نوع نگاه و رویکرد بخش خصوصی علاقمند به فعالیت در عرصه های بین المللی نشر:

یادمان نرفته است که در گذشته های نه چندان،به جز عده ی معدودی از ناشران،هدف غائی شرکت کنندکان ایرانی،اعم از دولتی و بخش خصوصی، در نمایشگاه کتاب فرانکفورت فروش کتاب هایشان به ایرانیان مقیم خارج و بعضی مخاطبین خارجی فارسی زبان، خرید تازه های کتاب از ناشران خارجی با هدف ترجمه و چاپ به فارسی در ایران،گرفتن پاسپورت شینگن به بهانه شرکت در نمایشگاه فرانکفورت،گشت و گذار دور اروپا و البته هوایی تازه کردن.

در وضع موجود می توان ادعا کرد ،علی رغم شرکت بعضی از ایرانیان با اهداف فوق الذکر در مخیله، رویکر غالب ایرانیان حاضر در غرفه ملی ایران در نمایشگاه فرانکفورت ورود و حضور هدفمند در بازارهای بین المللی نشر و توسعه کار و کاسبی در فرامرزهاست.

3-تغییر و اصلاح در نوع نگاه و رویکرد تشکل های نشر برای حضور در نمایشگاه های بین المللی کتاب:

باز یادمان نرفته است در گذشته های نزدیک تشکل های نشر ایرانی یا در نمایشگاه فرانکفورت شرکت نمی کردند و یا حضور تشریفاتی و کم اثری داشتند.خوشبختانه امروز بعضی از تشکل های نشر ما با هدف ارتباط گیری با بدنه نشر در کشورهای مختلف و ایجاد پل ارتباط بین اعضای خود با اعضای تشکل های نشر خارجی در نمایشگاه فرانکفورت حضور می یابند.نقش اتحادیه ناشران تهران،علی رغم حضور نه چندان معنی دارش در نمایشگاه فرانکفورت و سایر نمایشگاه ها، در ترغیب اعضای اتحادیه برای حضور مستقل در نمایشگاه ها ستودنی است.همچنین عملکرد انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی،به ویژه در اجرای نشست ها در سطح بین المللی، و همچنین انجمن  زنان ناشر در نمایشگاه امسال قابل توجه و اعتنا بود.

4-مداومت و استمرار حضور بخشی از ناشران خصوصی و دولتی در نمایشگاه ها:

ورود و حضور موفق  در عرصه های بین المللی نشر  نیازمند هزینه ،زمان ، حوصله و حرکت آهسته و پیوسته است.خوشبختانه تعدادی از ناشران و آژانس های ادبی با اشراف به این مهم،سالیان سال است که در نمایشگاه فرانکفورت و برخی نمایشگاه های دیگر خارجی شرکت می کنند و این مداومت و سماجت باعث ایجاد روابط حرفه ایی مطمئن و با ثبات با طرف های خارجی شده است.حضور و شرکت ادامه دار ناشرانی همچون شمع و مه،نحل،شباویز،افق،نظر،آگاه،مجد،هرمس،پیدایش و….. و آژانس های ادبی کیا و پل از جمله مصادیق این ادعا می باشد.

5-مراعات اخلاق حرفه ایی و حرفه ایی عمل کردن:

از جمله قواعد حضور حرفه ایی در نمایشگاه های بین المللی کتاب پرزنته کردن آثار در قالب تهیه کاتالوگ ها و بروشورهایی طبق استاندراردهای بین المللی به زبان انگلیسی و تهیه نسخه انگلیسی از آثار و یا حداقل تهیه نمونه صفحاتی از هرکتاب به زبان انگلیسی ،مخاطب شناسی و تنظیم قرار ملاقات ها با مخاطبین خارجی،احترام به حق رایت آثار دیگران ،علی رغم عضو نبودن کشور در کنوانسیون های بین المللی حق رایت، و بلد بودن آداب گفتگوی حرفه ایی با مخاطبان طرف ملاقات و ….می باشد.خوشبختانه عده ی قابل توجهی از ناشران و آژانس های ادبی ایرانی در چند سال اخیر توانسته اند خود را با این استانداردها مطابقت دهند و این مهم موجب ارتقا اعتبار حرفه ایی نشر ایران نزد مخاطبان هدف شده است.یکی از ویژگی های امسال غرفه ایران در مقایسه با سال های گذشته وجود حداقل 10 کاتالوگ معرفی آثار ایرانی مطابق با استانداردهای بین المللی،برگزاری نزدیک به 200 قرار ملاقات با ناشران و آژانس های ادبی خارجی بود که از این تعداد بیش از 100 قرار توسط آژانس های ادبی ایرانی مستقر در غرفه ملی ایران اتفاق افتاد.

6– پروژه های حمایتی دولت از ناشران خارجی:

وجود پروژه های حمایتی دولتی از ناشران خارجی از عوامل موفقی در جلب توجه و علاقه مخاطبین هدف برای ترجمه و انتشار آثار ایرانی در کشورهای مختلف می باشد،خوشبختانه در سال های اخیر برای این منظور دو طرح حمایتی با عناوین گرنت (در معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی) و طرح تاپ (در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی) تعریف شده است.اطلاع ناشران و آژانس های ادبی خارجی از وجود چنین طرح های حمایتی موجب استقبال و جلب توجه بیشتر طرف های خارجی برای ورود به بازار تبادلات کپی رایت با ناشران ایرانی گردیده است.

Printed in Iran7-اطلاع رسانی قابلیت های نشر ایران- مجله 

یکی از اقدامات مبارک و اثرگذاری که در نمایشگاه امسال فرانکفورت در غرفه ملی ایران اجرا شد، انتشار و توزیع خبرنامه روزانه به زبان انگلیسی بود که به همت مدیران مجله پرینتد این ایران انجام شد،با اینکه این نوع اطلاع رسانی از قابلیت ها و ظرفیت های نشر ایران به مخاطبین هدف تجربه اول بود و به جهت محتوا و نحوه توزیع نیازمند بازنگری است، اما فی النفسه اقدام و شروع آن برای جلب توجه مخاطبین خارجی به غرفه ملی ایران در نمایشگاه های خارجی تاثیرگذار خواهد بود.امید است با حمایت دولت و استقبال بخش خصوصی این مهم در سایر نمایشگاه های بین المللی کتاب نیز استمرار یابد.

8-از اقدامات مثبت دیگر که امسال توسط مسئولین غرفه ملی ایران انجام پذیرفت برنامه ریزی برای بازدید تنی از مسئولین ارشد نمایشگاه های معتبر بین المللی کتاب،از جمله مدیر نمایشگاه کتاب فرانکفورت، از غرفه ایران و دیدار با شرکت کنندگان بود.بی شک خبررسانی این نوع اتفاقات در سطح بین المللی می تواند به وجهه و اعتبار نشر ایران نزد مخاطبین خارجی بیافزاید.

آسیب شناسی و راهکارهای پیشنهادی:

همه نیک می دانیم اجرای هر برنامه و رویداد بین المللی،آنهم به بزرگی و اهمیت برگزاری غرفه ملی ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و کثرت افراد و عوامل حاضر و دخیل در آن،مشکلات و پیچیدگی های خود را دارد.دور از انصاف است ،علی رغم وجود پاره ایی از کاستی ها و ایرادها که ذیلا به آنها اشاره خواهد رفت، به مسئولین و مجریان و افراد شرکت کننده درغرفه  ملی ایران در فرانکفورت خسته نباشید و دست مریزاد نگوییم.راقم این سطور معتقد است اگر خطاها را ببینیم و باز به دوستان احسنت بگوییم در واقع در حق آنان و در حق نشر ایران بدی کرده اییم.شاید بعضی از دوستان مسئول این نوع تذکرات را بدی و نمک نشناسی بپندارند ولی این مشکل به درک و شعور آنها مربوط می شود،لذا از خداوند بزرگ برای آنها طلب قوت و کرامت برای ارتقائ آستانه تحمل شان را داریم.

الف- حضور در رویدادهای بین المللی فرهنگی پروسه ایی درازمدت است ولی نیازمند برنامه های ریزی های کوتاه مدت،میان مدت و دراز مدت می باشد.از آنجاییکه این برنامه ریزی ها توسط وزارت ارشاد،در صورت وجود،به خوبی شفاف سازی نمی شود ،لذا ارزیابی علمی میزان پیشرفت پروسه حضور ایران در بازارهای بین المللی نشر را مشکل می نماید و این ارزیابی بیشتر استناد می شود به مشاهدات قابل لمس. از طرف دیگر این نقیصه ممکن است ارزش اجرای این مهم را به عنوان اجرای یک کار اداری برای دوستان مجری در دولت کاهش دهد.

ب-دو هدف عمده از شرکت در نمایشگاه کتاب فرانکفورت کمک به توسعه اقتصاد نشر کشور در گستره جهانی و کمک به تقویت دیپلماسی فرهنگی کشور با استفاده از بستر نشر و کتاب است.کمک به توسعه اقتصاد نشر با کمک و تمهید مقدمات و الزامات حضور راحت و کم دغدغه بخش خصوصی در رویدادهای بین المللی نشر میسر می شود و کمک به تقویت دیپلماسی فرهنگی نیز می تواند علاوه از عوامل مختلف، با اجرای برنامه ها و رویدادهای فرهنگی بین المللی فرابخشی و ملی توسط دولت و همچنین کمک به بخش خصوصی برای اجرای رویدادهای مرتبط با نشر و کتاب در عرصه های بین المللی امکان پیدا کند.

در راستای کمک به تحقق هدف اول(کمک به بخش خصوصی جهت حضور هدفمند در رویدادهای بین المللی ،بویژه نمایشگاه های کتاب) موسسه محترم نمایشگاه های کتاب،که تولی گری برگزاری غرفه ملی ایران در نمایشگاه فرانکفورت را به نمایندگی از وزارت ارشاد برعهده دارد،خدماتی از قبیل آماده سازی غرفه آبرومند، کمک در گرفتن ویزا، کمک در هزینه های ارسال بار ناشران و …… را ارائه می نماید.نکات قابل تذکر در این خصوص عبارتند از:

1-بسیاری از شرکت کنندگان ایرانی(به ویژه آنهاییکه تجربه اول حضورشان است) با مشکلاتی در رزرو هتل و بلیط در آلمان روبرو می شوند.به جهت محدودیت ها در ترانسفر پول و رزرو آنلاین این نوع مشکلات مضاعف می شود.

پیشنهاد می شود در صورت امکان، موسسه مجری غرفه با همکاری با آژانس های مسافرتی داخلی یا خارجی  در امور تورینگ شرکت کنندگان در غرفه ایران همکاری بیشتری نماید.

2-موسسه نمایشگاه در ارسال  کتاب های عرضه شده در غرفه ایران به آلمان  تا سقف معینی همکاری می نماید ولی در برگرداندن آنها مسئولیتی را نمی پذیرد.از این رو بیشتر ناشران مجبور می شوند کتاب های خود را (بعضا با قیمت های بالا) در غرفه رها کنند و یا در مواردی به موسساتی در آلمان هبه نمایند.

3-یکی از اقدامات ارزنده که در چند سال اخیر صورت می گیرد،اعزام بعضی از نویسندگان،مترجمان و تصویرگران برتر ایرانی به نمایشگاه فرانکفورت است .این اقدام می تواند در ارتقا سطح سواد و بینش آنها نسبت به جریان های غالب ادبی و فرهنگی در جهان موثر باشد.متاسفانه تجربه چند سال اخیر نشان داده است که اغلب این دوستان،به جز شرکت در یک  و یا چند برنامه که در غرفه ایران اجرا می شود،برنامه مشخص و مدونی ندارند و نیازمند هدایت و جهت دهی برای حضور بهینه در چنین رویدادهایی هستند.به نظر می رسد می توان قبل از اعزام این عزیزان برنامه کاری از آنها خواسته شود و یا در تدیون و تهیه برنامه های آنها و اجرای برنامه هایشان در نمایشگاه همکاری نمود.

4-موسسه غرفه ها و استندهایی را در اختیار شرکت کننده ها قرار می دهد.به قرار مسموع از بعضی ازغرفه ها هزینه دریافت می شود و برخی از غرفه ها رایگان  واگذار می گردد(مثل غرفه های اختصاص داده شده به آژانس های ادبی).عدم شفاف سازی در این خصوص  شبهه هایی را در نزد بعضی از شرکت کنندگان بوجود آورده است که بهتر است ضوابط و معیارها اطلاع رسانی شود.

همچنین استندهایی در فضاهای مشاع غرفه با هدف نمایش آثار ارزنده ایرانی تدارک دیده می شود.فضای بیشتر این استندها را کتاب هایی از ناشر یا ناشران خاص اشغال می کنند که عمدتا با هدف فروش کتاب عرضه می شوند.بهتر است توضیح داده شود که آیا این استندها اجاره داده شده اند و یا ضوابط دیگری برای استفاده از آنها جاری و ساری است.

ب-در غرفه هایی که بصورت جمعی برپا می شوند،مثل غرفه ملی ایران، معمولا فضایی با هدف ایجاد امکان برگزاری برنامه ها و رویدادهای فرهنگی مرتبط با نشر و کتاب تدارک دیده می شود.این فضا به بخش دولتی امکان بحث و گفتگو با مخاطبین هدف برای معرفی قابلیت ها و ظرفیت های فرهنگ و نشر ایران و به بخش خصوصی،اعم از تشکل ها و ناشران و آژانس های ادبی،فرصت برگزاری میزگرد و یا اطلاع رسانی بعضی از موفقیت ها و فعالیت هایشان را فراهم می آورد.

علی رغم هزینه های قابل توجهی که برای فراهم آوری این فضا(اعم از هزینه اجاره،هزینه  دکور،هزینه پذیرایی از جلسات،هزینه حق ماموریت،اقامت و بلیط و خورد و خوراک مسئول محترم این فضا و ….) صورت می گیرد،تجربه سالیان نشان می دهد که از این فضا بهره لازم برده نمی شود.اول اینکه در این نوع برنامه ها عمده مخاطبین داخلی هستند تا خارجی،ثانیا بعضی برنامه هایی که اجرا می شوند اصلا سنخیتی با موضوع نشر و کتاب ندارند(اشاره می شود به اجرای مراسم تعزیه خوانی و شبیه گردانی توسط رایزنی فرهنگی ایران در آلمان)،ثالثا بخش خصوصی و تشکل ها استقبال چندانی برای اجرای برنامه در این فضا نمی کنند،رابعا چند برنامه خوب و بجایی هم که اجرا می شود(مثل نشست هایی که توسط  انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی اجرا شد) بیشتر اطلاع رسانی داخلی می شوند و بازخوردی در رسانه ای خارجی ندارند،حال آنکه مخاطب اصلی این نوع نشست ها خارجی ها هستند تا ایرانی ها،خامسا………

سوال اینجاست که آیا موسسه قسم خورده و تعهد دارد که حتما برنامه های فرهنگی در نمایشگاه اجرا کند یا به اجرای آنها کمک نماید.آیا موسسه با حجم(کم یا زیاد) تقاضاها از طرف بخش خصوصی و دولتی برای برگزاری رویدادها فرهنگی روبرو است تا  مجبور به تمهید و آماده سازی فضا برای اجرای آنها  شود و بعد با هزار سلام و صلوات دنیال مستمع برای خالی نماندن فضا باشد؟

پیشنهاد می شود به جای اینکه اول ظرف بسازیم و بعد دنبال مظروف بگردیم،بر عکس آن عمل کنیم. به عبارت دیگر اول برنامه های نشست ها را  از متقاضیان بگیریم و در صورت به حد نصاب رسیدن تعداد برنامه ها،مناسب و موثر بودن آنها  و مشخص شدن افراد شرکت کننده نسبت به فراهم سازی فضا و امکانات جهت اجرای آنها فکری بکنیم.همچنین بهتر است در وضع موجود به جای فضای سخنرانی به فکر فضای میزگردی و امکان برگزاری نشست ها و ملاقات های جمعی و رودررو بین طرف های ایرانی و طرف های خارجی باشیم.

ج-حضور خبرنگاران و اصحاب رسانه برای پوشش خبری فعالیت های ،اتفاقات و برنامه های غرفه ملی امری بدیهی و ضروری است.امسال تیم پر تعدادی از عزیزان خبرنگار زبده و حرفه ایی برای این منظور ماموریت داشتند.آیا بهتر نبود به جای معطل کردن آنها  برای پوشش خبری برنامه ها و اتفاقات غرفهایران به مخاطبین داخلی، میزی در بخش پرس نمایشگاه برای مخابره اخبار و رویدادهای نشر ایران به جهان تدارک می دیدیم.

د-همانگونه که قبلا اشاره رفت وجود برنامه های حمایتی دولت از ناشران خارجی برای ترجمه و نشر آثار ایرانی در کشورهای دیگر از جمله اقدامات ارزنده وزارت ارشاد است که جا دارد به خوبی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و سایر رویدادهای بین المللی در معرض توجه و اطلاع مخاطبین هدف در کشورهای مختلف قرار گیرد.

متاسفانه طرح حمایتی تاپ(متعلق به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی) در این نمایشگاه مهم حضور نداشت ولی طرح گرنت نخستین تجربه حضورش را در این نمایشگاه تجربه کرد.خوشبختانه مسئولین محترم حاضر در غرفه ملی ایران در اغلب مصاحبه شان به وجود این برنامه اشاره داشتند و دبیر اجرایی آن نیز توانست در چند برنامه خارج از غرفه ایران شرکت کند.اما آنچه جای بسی تاسف بود اختصاص فضای کاملا نامناسب(جدا از غرفه ملی و در گوشه ایی از ورودی آبدارخانه) برای معرفی این طرح ملی بود.ایکاش می توانستیم غرفه ی مستقل با امکان انجام مذاکره و تعامل با مخاطبی خارجی تدارک ببینیم.

نکته آخر اینکه این همه گفتیم تا بگوییم با همت و تلاش تمام مسئولین و اهالی نشر علاقمند به توسعه نشر و کتاب ایران در جهان زمینه ها و بسترهای خوب و مناسبی برای ورود و حضور در بازارهای بین المللی نشر فراهم آمده است.می توانیم با آگاهی به نکات قوت و ضعف مان،در تقویت بودها،اصلاح کمبودها و ایجاد نبودها بکوشیم و حرکت در این مسیر پرچالش را به سامان و هدفمندتر نماییم.