از زمانی که نشر ایران روزنه ارتباطی با دنیای نشر خارج پیدا کرد، عوامل نشر غافل از داشته های ارزنده خود و انتقال آن به جهان، بیشتر در فکر الگوبرداری و الگوپذیری از فرهنگ مکتوب کشورهای دیگر، بویژه کشورهای غربی بوده اند که این کار عمدتا از طریق ترجمه آثار نویسندگان خارجی در حوزه ها و موضوعات مختلف در ایران صورت پذیرفته است. متاسفانه در بعضی موارد شاهد رقابتی سخت بین ناشران ایرانی برای هر چه زودتر ترجمه و چاپ کردن آثار خارجی و منتفع شدن هرچه بیشتر، غافل از توجه به جنبه های منفی حضور آن کتاب ها در فرهنگ خودمان، بوده اییم. در سال‌های دور ارتباط عوامل نشر ایران با خارج بیشتر از طریق ایرانیان صاحب قلم و ذوق مقیم در کشورهای خارجی صورت می گرفت،که آثاری را شناسایی و به ناشران ایرانی جهت ترجمه و چاپ معرفی می کردند و یا از طریق مترجمان داخلی که با توجه به ذائقه بازار نشر داخلی، آثاری را انتخاب، ترجمه و برای چاپ در اختیار ناشران ایرانی می‌گذاشتند.
حضور مستقیم ناشران ایرانی در بازارهای بین المللی نشر، از جمله نمایشگاه‌های بین المللی کتاب، بویژه نمایشگاه کتاب فرانکفورت، به تاریخ چندان دوری بر نمی گردد. از اواخر دهه هفتاد مدیران معدودی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آن زمان که اشرافی به بازارهای بین المللی و وقوفی به غنای نشر ایران اسلامی داشتند، سعی نمودند زمینه ها و بسترهایی را جهت تسهیل در حضور ناشران ایرانی در نمایشگاه های بین المللی کتاب ایجاد کنند.از طرف دیگر موسسه نمایشگاه های فرهنگی، وابسته به معاونت امور فرهنگی نیز ماموریت یافته بود تا در این حوزه فعال شود. متاسفانه آنچه موسسه نمایشگاه ها از آن زمان تاکنون در خصوص حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب داشته است،کارنامه ای ضعیف و در بیشتر موارد منفی بوده است.
به راحتی می توان گفت در بیش از 15 سال حضور این موسسه در نمایشگاه های بین المللی کتاب با هزینه های گزاف، هیچ کتاب ایرانی موفق به حضور در نشر هیچ کشوری نشده است. همچنین حضور مستقیم ناشران ایرانی در نمایشگاه ها به جز مواردی خیلی کم حاصل و نتیجه قابل قبولی نداشته است. چرا که بازارهای بین المللی نشر قواعد بازی خود را دارند و کسانی که قصد ورود به این بازارها را داشته باشند، باید با مقدمات آن آشنا باشند و از سواد لازم برای حضور موفق در این عرصه مهم برخوردار باشند که متاسفانه در طول این سالیان این امر اتفاق نیافتاده است. حاصل عمده ای که بیشتر ناشران از شرکت در نمایشگاه های بین المللی کتاب برده اند، دسترسی آسان آنها به منابع خارجی و دست اول، جهت انتخاب، ترجمه و چاپ در ایران بوده است و شاید تغییر ذائقه به جهت مسافرت خارجی و صد البته در مواردی کسب آشنایی و تجربه و گسترش دید نسبت به حوزه نشر در سطح جهانی شده است. حضور ناشران دولتی نیز چندان با مطالعه و هدفمند نبوده است و منتج به نتیجه قابل لمسی نشده است. نمایشگاه بین المللی کتاب تهران نیز که می توانست نقش مهمی در جلب توجه عوامل نشر خارجی برای حضور در این نمایشگاه را داشته باشد، توفیق چندانی نداشته است که پرداختن به علل آن خود مقال دیگری را می طلبد.
• آسیب شناسی علل این همه ناکامی از حضور در بازارهای بین المللی نشر را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- عدم تجهیز به الزامات حضور در بازارهای بین المللی نشر:همانگونه که قبلا اشاره رفت، حضور هدفمند در بازارهای بین المللی نشر، بویژه نمایشگاه های کتاب، مقدمات و الزامات خود را دارد که حضور ناشیانه، بدون دانستن قواعد شرکت در نمایشگاه ها، علاوه بر ضرر و زیان مالی، شاید موجب آبروریزی حیثیتی و ملی نیز بشود. مطالعه و شناخت دقیق نمایشگاهی که می خواهیم در آن شرکت کنیم، مطالعه و شناخت عوامل نشر سایر کشورهای شرکت کننده در نمایشگاه، ارتباط با ناشران و سایر عوامل نشر جهت تنظیم قرار ملاقات ها و مذاکرات برای معرفی آثار، داشتن کاتالوگ ها و بروشورهای ویژه معرفی آثار، کارشناسی و انتخاب آثاری که مناسب عرضه در آن نمایشگاه باشد، داشتن نسخه انگلیسی از کتاب هایی که نمایش داده می شوند، آشنایی با نحوه و ادبیات گفتگو و مذاکره برای برقراری روابط حرفه ای، آشنایی با انواع اسناد و قرار دادهای مربوط به خرید و فروش کپی رایت، آشنایی معرفی کننده آثار به زبان انگلیسی و اشراف کامل او از محتوای کتاب هایی که نمایش می دهد و… می توانند از جمله مقدمات و الزامات حضور در بازارهای بین المللی نشر باشند که متاسفانه مور غفلت قرار می گیرند.
- عدم عضویت ایران در کنوانسیون برن وکنوانسیون جهانی کپی رایت:عدم متعهد بودن ایران به معاهدات رایج در نشر بین الملل،یکی از عمده موانعی است که زبان ناشران ایرانی را در مذاکرات با طرف های خارجی الکن می کند.از طرف دیگر طرف خارجی تضمین و چتر حقوقی در معامله با طرف ایرانی نمی بیند و این عدم اعتماد کار را برای طرف ایرانی سخت می کند. با قاطعیت می توان گفت اکثر کتاب های ایرانی که در کشورهای دیگر ترجمه و چاپ شده اند در قالب قرارداد حقوقی رسمی نبوده است و نویسنده یا ناشر ایرانی بابت آنها حق رایتی دریافت نکرده است،چرا که به جهت عدم عضویت ایران در کپی رایت امکان پی گیری حقوقی برای ناشر ایرانی وجود ندارد.همچنین ناشر خارجی اطمینانی از طرف ایرانی به عمل به تعهدات در مفاد قرارداد را ندارد. در اکثر مواردی که ناشران ایرانی توانسته اند حق رایت کتابهایشان را واگذار کنند، اعتباری و رابطه حقیقی طرف ایرانی با ناشر خارجی بوده است.
- عدم حمایت تعریف شده دولت از توسعه نشر بین الملل ایران:اکثر کشورهایی که در توسعه بین الملل نشر خود موفق بوده اند، بلاشک حمایت هایی را از این حوزه تعریف کرده اند. بعضی از این حمایت ها در قالب ترسیم و تعیین پروژهایی با طول زمانی مشخص برای توسعه نشرشان در کشورهای خارجی بوده است(مثل پروژه تدا در ترکیه که توسط وزارت فرهنگ آن کشور برای مدت 10 سال تعریف شده است و از این طریق از ترجمه و نشر آثار ترک در کشورهای خارجی حمایت می شود) و یا بصورت تاسیس دفتر یا موسسه ویژه حمایت از توسعه نشر بین الملل بوده است(مثل بنیاد کلمه در ابوظبی که در قالب طرح الکتاب در هر سال از تمامی ناشران خارجی که کپی رایت کتاب عربی را خریده و ترجمه و چاپ کنند از طریق پرداخت حق الترجمه حداقل 10 عنوان کتاب، حمایت می کند). خانه ترجمه و آژانس ادبی پل اطلاعات مربوط به شیوه حمایتی 50 کشور از توسعه نشر خود در عرصه های بین المللی را، تحقیق و شناسایی نموده است.علاقمندان به داشتن این اطلاعات با دفتر خانه پل تماس حاصل نمایند. شاید براحتی بتوان گفت که هر کشوری که قصد ورود به بازارهای بین المللی نشر را داشته است، حتما ساز و کارهای حمایتی از طرف دولت آن کشور جهت حمایت از عوامل نشر تعریف و تعیین شده است.
- پرهزینه و زمان بر بودن شرکت و حضور در بازارهای بین المللی نشر:هزینه اجاره غرفه، مسافرت، اقامت، هواپیما و…، تهیه کاتالوگ های ویژه، ترجمه کتاب ها به زبان انگلیسی از جمله موانعی هستند که امکان حضور عده ای معدود از ناشران خصوصی و دولتی را در نمایشگاه های خارجی ممکن می سازد.در نتیجه امکان عرضه حجم بیشتری از قابلیت نشر ایران در بازارهای بین المللی از دست می رود.بیشتر کشورهاییکه موسسات حمایت کننده از بین المللی شدن نشر کشورشان را دارند،معمولا جهت کاستن از هزینه ها غرفه هایی را اجاره و بطور رایگان در اختیار ناشر،نویسنده،آژانس ادبی و تصویر گر قرار می دهند.از این طریق خود صاحب اثر که اطلاع کافی و وافی از کتابش را دارد اثر خود رامعرفی می کند.ضمنا آن موسسه برای ناشران و نویسندگان حاضر در غرفه مشاوره کارشناسی می دهند.در عرف جهانی به منظور فروش کپی رایت اثر یا بازاریابی یا خود ناشر اقدام می کند و یا این کار را به یک آژانس ادبی می سپارد و یا یک کارشناس(Scot) را برای این منظور استخدام می کند.
- عدم مطابقت کیفیت چاپ و قالب بعضی کتاب های ناشران ایرانی با استانداردهای جهانی:علی رغم پر محتوا بودن کتاب های ایرانی در مقایسه با کتاب های بیشتر کشورها،قالب و فرمت بیشتر کتاب های ما از استانداردهای چاپ دنیا فاصله دارند.
• راهکار پیشنهادی
علی رغم همه نواقص و کمبودهایی که در راه توسعه بین الملل نشر ایران متذکر شدیم، برخورداری نشر ایران از قابلیت بالای محتوایی، اهمیت تلاش برای جهانی کردن این نشر را نزد متولیان امور فرهنگی دو چندان می کند. با توسعه نشر ایران در عرصه های بین المللی علاوه از کمک به معرفی ارزش های اسلامی، انقلاب و ایرانی از طریق فرهنگ مکتوب، از جهت دیگر با گسترده کردن دامنه مخاطبان کتاب ایران در سراسر جهان به رونق اقتصاد کشورمان می اندیشیم. به شکرانه تلاش و همت عده کمی از عزیزان در حوزه نشر کشور، راه هایی در این مسیر پیموده شده است و اندوخته ها و تجربیاتی بدست آمده است که اکنون می توان با کانالیزه کردن و ساماندهی امور مربوط به نشر بین الملل ایران در توسعه آن قدم های بزرگی برداشت. با ایجاد و تاسیس دفتری مستقل با عنوان دفتر توسعه نشر بین الملل و یا تعریف پروژه ای ویژه در یکی از ادارات مرتبط معاونت فرهنگی می توان به تحقق این هدف ملی کمک کرد. این دفتر می تواند متولی امور مختلفی در گسترش هدفمند نشر ایران در بازارهای بین المللی بشود که ذیلا به چند مورد از آن امور اشاره می‌کنیم.
- اطلاع رسانی:
با مطالعه و شناسایی کتاب هایی که قابلیت عرضه در بازارهای بین المللی را دارند،می توان در قالب کاتالوگ یا ویژه نامه های سالانه این کتاب ها را با استانداردهای بین المللی معرفی کرد.در کشور ژاپن این کار بصورت ماهانه انجام می گیرد. - حمایت از ناشران خارجی:
با تدوین آیین نامه ای مشخص می توان از ناشران و مترجمان خارجی که کپی رایت کتاب ایرانی را خریداری می کنند و به زبان های مختلف در سایر کشورها ترجمه و چاپ می نمایند حمایت کرد.در بیشتر کشورها این حمایت در قالب پرداخت حق الزحمه ترجمه و کمک به هزینه کپی رایت انجام می گیرد. - حمایت از ناشران داخلی:
با اجاره غرفه ای مناسب در بعضی نمایشگاه های معروف می توان در قالب آئین نامه مشخصی از ناشران،نویسندگان،مترجمان و تصویرگران و همچنین آژانس های ادبی داخلی خواست که بصورت رایگان از این غرفه استفاده کنند. - تحقیقات و مطالعات کارشناسی:
این دفتر می تواند با مطالعه و تحقیق در بازارهای بین المللی نشر و بازارهای نشر کشورهای مختلف اطلاعات لازم در خصوص این بازارها را در اختیار علاقمندان به حضور در بازارهای بین المللی نشر قرار دهد. - آموزش:
با برگزاری کلاس های آموزشی نشر بین الملل می توان نحوه و ادبیات گفتگو و حضور در بازارهای بین المللی نشر را به ناشران آموزش داد و همچنین با قراردادهای مختلف خرید و فروش کپی رایت آشنا کرد.
تسهیل سازی:
با همکاری با نمایشگاه های مختلف و همچنین در تعامل با عوامل داخلی می توان در ثبت نام،گرفتن غرفه،گرفتن هتل و ویزا و همچنین دادن مشاوره های لازم در داخل و خارج ضمن ترغیب ناشران ایرانی به حضور در بازارهای خارجی، کار را برای آنها آسان ساخت.
